Vieren of gedenken, in alle rust of met elkaar.
Laat je inspireren door oude gewoontes, groene symboliek, markante personen, inspirerende initiatieven, smaakvolle recepten, toepasselijke teksten, en praktische tips.
Periode van de Veertigdagentijd: stapsgewijs naar Pasen
Lijdenstijd ofwel Vastentijd
De klassieke bijbelverhalen die in de veertigdagentijd aandacht krijgen (2024: B-jaar, Marcuslezingen aangevuld met Johannes), vertellen van Jezus’ weg vanuit de woestijn naar de stad Jeruzalem. Natuurbeelden herinneren aan het geheim van dood en leven: de weg naar Pasen kan worden beleefd als een tocht vanuit onherbergzaam, dor gebied naar een ‘paastuin’, een frisse lentetuin vol van nieuw leven. Het is een tocht die mensen ieder voor zich op hun eigen manier – bekeerlingen, pelgrims, vluchtelingen – in hun leven telkens weer gaan, met vallen en opstaan. Het is een periode van inkeer en zelfbeperking.
Water en brood
Vanoudsher bereidden volwassen mensen, die zich willen aansluiten bij ‘de mensen van de weg’, zoals de eerste christenen genoemd werden, zich voor op hun doop met Pasen (in de Paasnacht). In deze periode van zes weken – een geestelijke en materiële leerweg – staan zij stil bij de belangrijke geloofsthema’s. De Lijdenstijd doet stilstaan bij lijden: van mens, dier, en heel de schepping. Het maakt gevoelig voor onrecht dat de ander wordt aangedaan, voor elke aantasting van natuur en milieu als Gods goede schepping. Dat betekent vanzelf ook een tijd van vasten, van zelfbeperking en zelfkritiek. Een tijd om stil te staan bij eigen keuzes, eigen gewoonten, eigen gedrag. Het is een tijd om op zoek te gaan naar alternatieven en zich daarin te oefenen door zelfbeperking: in consumptie, geen vlees, de keuze voor een eenvoudige maaltijd, voor ‘water en brood’.
Overige symboliek, dieren: lam, ezel, vis en haan, kip en ei
Zie voor Schikken en Vieren in de veertigdagentijd, symbolischschikken.nl/veertigdagentijd en scheppingvieren.nl/veertigdagentijd
Vleesloos vasten
Wat is het dat ik nodig heb?
Hoeveel, hoe groot, hoe lekker.?
Met welke kleur, met welk beleg het brood,
En moet er vlees bij zijn, en bier of wijn?
Heer leer ons bidden
en leer ons zelf te zien hoe dag aan dag
Uw zon opkomt voor al wat leeft,
en hoe we delen in uw overvloed.
Geef ons het brood te geven
dat uw wereld voedt.
(Roel Bosch)
Vlees, vis en vasten
In de tijd vóór Pasen wordt er in de Orthodoxe Kerken van het Oosten geen vlees en vis gegeten. Ook in de Rooms-Katholieke kerken was geen vleeseten gebruikelijk als wijze van vasten. Waar vroeger geen vlees eten op vrijdag een verplichting was, is dat sinds de jaren zestig van de vorige eeuw een individuele keuze, ook op Aswoensdag en Goede Vrijdag in de vastentijd. De bisschoppen van Engeland en Wales herstelden in 2012 de oude praktijk dat rooms-katholieken op vrijdag vasten en geen vlees eten, in ere, opnieuw: als aanbeveling van een individuele keuze.
Meer en meer echter beperken religieuze gemeenschappen en mensen individueel het gebruik van vlees met name ook in de vastenperiode. De belasting van het milieu vormt dikwijls een belangrijke reden. Zie ook www.weekzondervlees.nl, een initatief van Isabel Boerdam.
Aanvankelijk dacht men, vanuit ervaring en beleving, dat met het eten van vlees er ook demonische krachten danwel ziekten in je lijf konden komen. Men maakte een onderscheiding tussen reine en onreine dieren. Varkens die afval eten, menselijk voedsel en modderbaden heerlijk vinden, werden beschouwd als onrein. Varkens passen eerder bij een cultuur van landbouwers dan bij een cultuur van rondtrekkende schaapherders en nomaden. Het eten van varkensvlees is in joodse en moslimtradities ook om religieuze redenen taboe, maar de cultuurhistorische achtergrond hiervan is onmiskenbaar.
Vis
Het verhaal van de vissen doet
water zwijgen (…)
De stenen verbreken het zwijgen (…)
… de nederigen
krijgen eindelijk het woord.
(G. van der Graft, uit: Verzamelde Gedichten, Baarn, 1983; zie ook: scheppingvieren.nl/vissen/ )
Vis wordt vaak in de christelijke traditie gegeten op vrijdag, ook op Goede Vrijdag. Dat heeft alles te maken met de naam en symboliek. De letters van het Griekse woord voor vis ‘ichtus’, zijn de beginletters van een korte Griekse geloofsbelijdenis: Jesous Christos Theou Uios Soter: Jezus Christus, Gods Zoon, Redder.
Dat de vis in het (voor het Joodse volk) bedreigende zeewater kan leven, het water van dood en leven, geeft een extra symbolische dimensie aan de betekenis van ‘ichthus’. Het eten van zoute vis op Goede Vrijdag (zoals stokvis – gezouten kabeljauw) heeft ook een extra betekenis. Zout verwijst naar het zogenaamde verbond met zout (Numeri 18,19). Zout herinnert aan houdbaarheid, een eeuwigdurende verbond tussen God en mensen. Samen brood en vis eten: een teken van wederkerige vriendschap. Goede vis eten is overigens tegenwoordig niet zo eenvoudig: steeds meer vis behoeft een keurmerk voor duurzaamheid.
Trappistenvlees
Wie tegenwoordig vast, maakt een bewuste keuze, geïnspireerd door uiteenlopende overwegingen: gezondheid, natuur en milieu, dierenwelzijn, zelfbeperking, innerlijke zuivering of een alternatieve leefstijl. De productie van vlees legt een groot beslag op voedselbronnen en milieu. Daarom is afzien van vlees een goede manier van vasten. Trappistenvlees is een andere naam voor bonen. Trappisten zijn in beginsel, maar niet altijd, vegetariërs uit respect voor Gods schepping en in solidariteit met de armen. Bonen en andere peulvruchten zoals kapucijners vervangen de eiwitten die in vlees zitten.
RECEPTEN VOOR IEDERE WEEK:
Brood en water kunnen de basis zijn voor maaltijdsoepen. Gert Vos ontwikkelde speciale soepen met ingrediënten van het seizoen, waarbij ook kleur en samenstelling aansluiten op thema’s van de Veertigdagentijd. Zie voor verdere recepten www.sameneerlijketen.nl onder “40-dagentijd”. Hier worden tips gegeven en worden voor iedere recepten vermeld.
1e week: Brood in de Woestijn
De mens leeft niet van brood alleen (Matteüs 4, 1-11)
Jezus verbleef veertig dagen en nachten in de woestijn voordat hij de wereld intrekt. Hij wordt er uitgedaagd met de vraag van stenen brood te maken en zich zijn roeping bewust te maken.
Recept
Voor de 1e week van de 40-dagentijd zijn op www.sameneerlijketen.nl recepten te vinden voor:
De dadelpalm verwijst naar een rechtvaardig mens:
De rechtvaardigen groeien op als een palm (…)
Zij dragen nog vrucht als ze oud zijn
en blijven krachtig en fris.
Zo getuigen zij dat de HEER recht doet,
mijn rots, in wie geen onrecht is (Psalm 93, 13-16)
2e week: Licht op de Berg
Het verhaal van de Verheerlijking op de berg wordt traditioneel op de tweede zondag van de veertigdagentijd gelezen; het vertelt hoe Jezus ‘verlicht’ wordt en wat zijn betekenis is in het voetspoor van ‘wet en profeten’ (Matteüs 17,1-9).
Recept
Zie www.sameneerlijketen.nl voor de 2e week:
- Gebonden knolselderijsoep met korianderzaad
- Aardappelpuree met lof
- Kikkererwtensoep met stenen van de berg
Het is gebruikelijk om in de vastentijd geen vlees te eten, erwten en bonen zijn een goede vervanger van eiwitten. De kikkererwten kunnen herinneren aan ‘een berg stenen’ en ze zijn licht van kleur, denk aan het licht waarmee Jezus in het verhaal bekleed wordt.
3e week: Water putten bij de Bron
In de vier weken die volgen wordt aan beelden uit het leven van alledag betekenis gegeven: water, licht, dood, leven verwijzen naar diepere lagen van gelovig leven. Een Samaritaanse vrouw treft Jezus bij een waterbron:
‘Wie het water drinkt dat ik hem geef, zal nooit meer dorst krijgen.
Het water dat ik hem geef, zal in hem een bron worden
waaruit water opwelt dat eeuwig leven geeft.’
(Johannes 4, 5-42)
achthoekig doopvont
Recept
Zie sameneerlijketen.nl voor de 3e week:
4e week: Licht
Op deze dag is er aandacht voor een verhaal over iemand die blindgeboren is: ‘Ik was blind en nu kan ik zien en ‘Zij die niet zien zullen zien, en zij die zien, zullen blind worden’ (Johannes 9, 25 en 39). Het gaat over licht in de betekenis van leren zien en inzien. Jezus, ‘licht van de wereld’, keert het gangbare denken om. Men spreekt hier wel van ‘half vasten‘.
Recept
Of, omdat het ‘half vasten is, en het licht doorbroken wordt:
5e week: Dood en leven
Het verhaal over de dood van Lazarus – zijn lichaam gevangen, een steen voor zijn graf – verwijst naar nieuw leven, dat van beknellende doeken bevrijd is. Het wijst vooruit naar het geheim van Pasen, belofte van hoop en leven (Johannes 11, 1-45).
Recept
6e week: Leven in het groen
Op de laatste zondag van de Veertigdagentijd (Palmzondag) staat de ‘intocht’ van Jezus in Jeruzalem centraal (Matteüs 21, 1-11). Juichende mensen onthalen hem met groene (palm)takken. Groen verwijst naar nieuw leven, losgemaakt uit de banden van de dood, zoals bladeren uit de vliezen van winterknoppen breken. Palm staat voor overwinning die past bij de koning die men in hem ziet.
Recept
24 maart Palmzondag
Niet hoog te paard
Groen palmtakje
Bij de intocht van Jezus in Jeruzalem worden takken met groene bladeren over de weg gespreid (Matteüs 21, 1-11, Marcus 11, 1-10). De evangelist Johannes spreekt over groene ‘palm’takken (Johannes 12, 12-16). De palmboom doet denken aan een rechtvaardig mens (Psalm 92, 13).
Groen verwijst naar leven, denk aan oase, grazige weide, een gezegend leven. ‘Groen’ is verwant aan ‘groeien’ en betekent eigenlijk: de kleur hebben van wat groeit. Hildegard van Bingen verwees met groen naar de levenwekkende Geest. Betrokken op een mens, herinnert het groen aan een gezegend en rechtvaardig leven:
Ik ben als een groene olijfboom in het huis van God,
ik vertrouw op de liefde van God
voor eeuwig en altijd
(Psalm 52, 6-10)
Door de eeuwen heen hebben mensen een groene tak als beeld van leven gezien. In Nederland kunnen buxustakjes gebruikt worden, om ze in de kerk te laten wijden en mee naar huis te nemen. Ook de palmpaasstokken worden ermee versierd. Wie van het land moest leven stak de gewijde palmtakjes op de hoeken van het land in de grond, om zo het land te ‘palmen’, borg voor een goede oogst? Of is het veeleer de erkenning dat God schepper van de wereld is, eigenaar van het land? En dat de mens die van de aarde gebruik maakt zijn zegen nodig heeft? (naar een tekst van Gerard Ris).
Palmzondag vormt het begin van de Stille (of Goede) Week, de laatste week naar Pasen: stapsgewijs gaan mensen de weg van vernedering en verhoging, Jezus achterna. Meerdere vieringen markeren die weg, op Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag. Op de avond voor Pasen, eigenlijk in de Paasnacht, klinkt dan tenslotte het bevrijdende “Licht van Christus”.
Ezel, niet hoog te paard
Gij met uw zachtzinnige oren
en uw geduldig gezicht:
Ik ben u zeer verplicht
(…)
En dat ge zelfs niet hebt bewogen
mij slechts hebt getroost met uw ogen.
Dat kunnen de mènsen niet.
(Fragment uit het gedicht Dank aan een ezel, I. Gerhardt)
Jezus kiest voor een ezel om Jeruzalem binnen te gaan. De ezel is het lastdier voor de armen. Paarden zijn voor de rijken. De uitdrukking ”hoog te paard zitten” herinnert daaraan. Paarden werden gebruikt bij oorlog, maar Jezus komt op een ezel als vredestichter de stad binnen. In processies op Palmzondag werden daarom soms houten ezels meegetrokken. In de tijd van koning Salomo werd het paard uit Egypte gehaald en als oorlogswapen ingezet om strijdwagens te trekken (1 Koningen 10, 26-29). Paarden maakten ook in Jezus’ tijd deel uit van het Romeinse leger. Ezels daarentegen waren de lastdieren in het leven van alledag. Maria met haar pasgeboren kind wordt op haar vlucht (op afbeeldingen) gedragen door een ezel, net als Mozes: ‘Mozes zette zijn vrouw en kinderen op een ezel en ging op weg, terug naar Egypte’ (Exodus 4, 20).
Stil grazend naast een grijze rots
zag ik opeens op hoge benen
een jonge ezel; zijn oren schenen
doorzichtig, zijn gelaat was trots. (…)
En na een korte, felle schrik
verstarde ik in verwondering.
Of kan het eerbied zijn geweest,
voor dit schoon, ongeschonden beest,
waarmee ik langzaam verder ging?
(Fragment uit het gedicht Het ezeltje, M. Vasalis; zie ook http://www.scheppingvieren.nl/het-ezeltje/
Het verhaal van de intocht herinnert aan een beeld van de profeet Zacharia:
Juich Sion,
Jeruzalem schreeuw het uit van vreugde!
Je koning is in aantocht,
bekleed met gerechtigheid en zege.
Nederig komt hij aanrijden op een ezel,
op een hengstveulen, het jong van een ezelin.
Ik zal de strijdwagens uit Efraïm verjagen
en de paarden uit Jeruzalem:
de bogen worden gebroken.
Hij zal vrede stichten tussen de volken. (Zacharia 9, 9-10)
Haan
Een haan kraait bij het krieken van de dag. Diens roep markeert het einde van de nacht. Onderweg naar de Olijfberg zegt Jezus: ‘Jullie zullen mij deze nacht allemaal afvallen (…).’ Petrus zei daarop tegen hem: ‘Misschien zal iedereen u afvallen, ik nooit!’ Jezus antwoordde hem: ‘Ik verzeker je; deze nacht nog, zul je, nog voor de haan gekraaid heeft, mij driemaal verloochenen’ (Matteus 26, 31-34). De haan kan zo ook beeld van waakzaamheid worden.
Recepten
– Palmpaashaantje, zie verder op www.sameneerlijketen.nl:
Recepten bij Palmpasen
Schikken
Vieren
- www.scheppingvieren.nl: een zegen voor palmzondag (tekst Andries Govaert)
25 maart: Maria boodschap
Een nieuwe lente
Deze dag, negen maanden voor de geboorte van Jezus, herinnert aan de boodschap die Maria van een engel krijgt dat zij zwanger zal worden (25 december; Lucas 1, 1-38). Goddelijke liefde en barmhartigheid zullen zichtbaar worden in dat kind.
Op afbeeldingen wordt het verhaal heel vaak uitgebeeld, met kenmerkende elementen. Vaak leest Maria een boek, de bijbel als verhaal van God en mensen. De engel draagt dikwijls een tak met een witte lelie, nog met een verscholen bloemknop. Soms is een groene lenteboom te zien als verwijzing naar de levensboom en wordt Maria afgebeeld als een tweede Eva. Vaak is ook een duif te zien: Gods geest zal op Maria en haar kind rusten.
Maria boodschap, een lentegedicht
Naar ’t midden van de dag,
in het midden van de rozen,
toen het geen winter meer
en nog geen zomer was,
zat in de schaduw van
haar wimpers zacht te blozen,
over een open blad,
de reine Maagd – en las.
Haar kleed was verse sneeuw;
met duizend ogen staarde
de blauwe lucht door ‘t loof
naar zoveel zuiverheid;
en boven Haar was hoog
de hemel, – en de aarde
lag stil en ver in ’t licht,
als een gespreid tapijt.
Haar sluier, schemerblauw,
viel langs Haar wangen teder,
en om Haar schoudren op
Haar blote voeten neer
en langzaam over ’t blad,
woog als een engelveder
een blanke bloesemtwijg
zijn schaduw heen en weer.
Zij hoorde noch zij zag
de vogel die, verscholen
als uit een open bloem
voor Haar een wijsje floot,
maar diep gebogen en
Haar voeten in violen,
vernam zij God alleen
en wat het blad besloot:
De regens zijn voorbij,
de winter is verscheiden
en gulden regen loopt
langs rank en wijnstok uit;
het duifje lokt de duif
en tussen leliën weiden
en in de rozenhof
De bruid’gom en de bruid …
Naar ’t midden van de dag
In ’t midden van de rozen,
– als woei een verre geur,
een nieuwe lente aan –
hief zij verbaasd haar blik
en zag de Vlekkeloze
vóór haar, vol eerbied, de
Gezant des Hemels staan.
Die groette Haar en ging …
en zo mijn cel na regen
ontvangt een zonnestraal
door haar verhelderd glas,
ontving zij in haar schoot
toen wondervol een zegen,
toen het geen winter meer
en nog geen zomer was.
(Jaques Schreurs, Wierookgraan, Utrecht Spectrum, 1944)
Lang
nadat de engel was gegaan
stond Maria daar nog
diep verwonderd
In de bomen woonde
het licht
dat haar was overkomen.
(Corja Bekius)
28 maart Witte Donderdag
Graan en Brood
‘Als een graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft het één graankorrel, maar wanneer hij sterft draagt hij veel vrucht.’ (Johannes 12, 20 e.v.)
Dit natuurbeeld met betrekking tot dood en leven, en vruchtbaar leven, wordt toegepast op het leven en sterven van Jezus. Het wordt tot een krachtig beeld met een nog diepere betekenis als het verbonden wordt met het alledaagse beeld van het brood. De graankorrels worden vermalen tot meel voor brood dat zelf weer gebroken en gedeeld wordt: ‘Ik ben het brood dat leven geeft’, als beeld van Jezus zelf (Johannes 6, 25 e.v.).
Recepten
– Witte Donderdagsoep, zie www.sameneerlijketen.nl
en verder:
- Apostelbrokken met kruidensoep
- Brandnetelsoep
- Groene pannekoeken
- Gründonnerstagsuppe
- Witte Donderdagsoep
Schikken
Vieren
29 maart Goede Vrijdag
Deze dag maakt deel uit van de Stille of Goede Week, waarin een reeks vieringen de weg van Jezus naar Pasen markeren. Het zijn dagen die de overgang vormen van de 40-dagentijd naar de paastijd, de overgang van leven naar dood, en opnieuw: nieuw leven. Goede Vrijdag staat in het teken van het sterven van Jezus aan het kruis en wordt niettemin toch ‘goed’ genoemd. Alleen te begrijpen voor wie het hele verhaal op de voet volgt … (zie verder deze Groene Kalender), en ook de suggesties voor schikken, vieren en eerlijk eten.
De beeldtaal van een roodborstje en de pelikaan illustreren wat onzegbaar is.
Een roodborstje …
(…) en uit de bomen groeit een kruis,
tot rustplaats voor die vogel
die met het teken van de vis
om mensen was bewogen.
(Henk Jongerius, Kerkliederen 14)
Naar een Vlaamse legende:
Jezus was aan het kruis geslagen. Er zat een klein vogeltje dichtbij het kruis in een olijfboom en zag zijn wonden en voelde zijn pijn. Uit zijn kraaloogjes druppelden tranen. Niemand zag het vogeltje, want het was klein en kleurloos. Hij had zelfs geen naam, omdat mensen hem nooit opmerkten en Adam vergeten was een naam voor hem te bedenken.
Het vogeltje zag de doornenkroon die het hoofd van Jezus verwondde. Hij dacht: hoe kan ik deze man helpen? Hij vloog naar het kruis en begon met zijn snavel de doornen uit Jezus’ hoofd te trekken. Daarbij viel een druppel bloed op zijn borst. Jezus zei: “Lief vogeltje, het rode vlekje op je borst zul je blijven behouden als herinnering aan jouw liefde voor mij.” Het zal mensen herinneren aan mijn lijden en dat van anderen, maar ook hoe liefde dat lijden kan verzachten. De mensen zullen je voortaan roodborstje noemen.
Pelikaan
In oude kerken en kerkelijke kunst komt soms een afbeelding van een pelikaan voor die met haar snavel in eigen borst steekt en met de druppels bloed haar jongen voedt. Dit beeld verwijst naar het offer van Christus en zijn levensreddend handelen.
In de Physiologus, een bundeling van teksten uit de tweede tot vierde eeuw na Christus, wordt geleerd dat de pelikaan veel van haar jongen houdt. Die pikken echter de ouders met hun scherpe snavels, en dan zouden de ouders hun jongen doden. Volgens Physiologus pikt de pelikaan op de derde dag haar zijde open en met haar bloed wekt ze de jongen tot leven. Zo verwijst de pelikaan naar de lijdende Christus die uit liefde leven wekt.
Biologisch klopt de beeldtaal niet. De pelikaan voedt zijn jongen met vis uit de krop. In tijden van droogte en gebrek pikken de jonge vogels de ouders tot bloedens toe; als de keel kaal wordt ziet men de rode huid daaronder.
Van Thomas van Aquino (ca. 1225 – 1274) kennen we de hymne:
Milde pelikaan, Jezus Heer, reinig mij, onreine, met uw bloed.
Schikken
Vieren
Recepten
30 maart Stille Zaterdag
Na het sterven volgt de verstilling.
Wat valt er nog te zeggen?
Dan, in de avond en de nacht schuift het duister weg, wordt de donkerte achtergelaten en klinkt het “Licht van Christus”:
leven door de dood heen gebroken, opgewekt leven in bevrijdend licht
Zie verder deze Groene Kalender.
Schikken
Vieren
31 maart Pasen
Tuin, Lam en Ei
Tuin
Op Paasmorgen ontmoet Maria Jezus in een tuin. Het decor van een Hof van olijven doet denken aan het paradijsverhaal in het boek Genesis: de plek waar een man en vrouw, Adam en Eva, elkaar ontmoeten. Het Paasverhaal luidt het begin in van een nieuwe geschiedenis van God en mensen. Een verhaal van hoop en leven (Johannes 20, 14-18).
Lam
In de joodse traditie offerde men volgens de voorschriften in het voorjaar een lam, de eerstgeborene, als dank aan God voor de uitbreiding van de kudde.
Bij het vertrek van het volk Israël uit Egypte slacht men een lam en strijkt een beetje bloed over de deurpost, teken dat God in dit huis geëerd wordt. Het beschermt voor de dood die in de nacht alle eerstgeborenen, mensen en dieren, zal treffen (Exodus 12). Wanneer Jezus ‘Lam Gods’ wordt genoemd, herinnert dat aan het beeld van de knecht van wie Jesaja zegt:
Hij werd mishandeld, maar verzette zich niet en deed zijn mond niet open.
Als een lam dat naar de slacht wordt geleid. (Jesaja 53, 7)
Met de verwoesting van de tempel in Jeruzalem (70 nChr.) nam deze offertraditie een einde.
Ei
Eieren zijn van oudsher met het Paasfeest verbonden. Eieren verwijzen naar het geheim van beginnend leven. In de Orthodoxe kerken worden paaseieren beschilderd of op een andere wijze versierd voordat ze met Pasen in de kerk worden gezegend. Deze eier-zegening heeft ook in de katholieke kerken bestaan, maar is inmiddels afgeschaft. In de Joodse traditie legt men een ei op de zogenaamde sederschotel. Deze schotel bevat allerlei ingrediënten en verwijst naar de overhaaste vlucht uit Egypte. Het ei symboliseert de blijvende verwachting van nieuw leven.
Recepten
– Paaslam
– Spinazietaart in de vorm van een gaffelkruis
– Eiersalade, zie foto
Zie ook www.sameneerlijketen.nl
Schikken
Vieren
Maria-Meimaand
Bloemen, Meiwijn en Geurende kruiden
Rond 1 mei werd het voorjaarsfeest ter ere van de Romeinse godin Flora gevierd, godin van de lente en de bloemen.
In 1579 begon Carolus (Karel) Borremeus, aartsbisschop van Milaan en later heiligverklaard, dit algemeen geliefde voorjaarsfeest om te buigen naar een katholiek feest waarin Maria een centrale plaats heeft. Dit feest werd in de 18e eeuw door de Jezuïeten in Italië verder uitgebouwd tot een hele maand: Maria-meimaand, waarbij men op 1 mei (Dag van de arbeid) in het bijzonder Jozef, de timmerman (arbeider), eert.
Tot op vandaag krijgt Maria in de meimaand alle aandacht. In kerken en kapellen richt men zich tot Maria in gebed en zien we extra bloemenhulde bij Mariabeelden.
De naam Mei gaat terug op nog een andere Romeinse godin, Maia, godin van vruchtbaarheid, liefde en ontluikend leven.
meidoorn
Bloemen
Er zijn veel bloemen die deze maand bloeien, in de volksmond Maria-bloemen genoemd. Ze dragen vaak de kleuren wit en blauw.
Witte bloemen herinneren aan haar ongereptheid (‘maagdelijkheid’): stevige witte rozen en lelies, maar ook kwetsbare madeliefjes en margrieten.
Blauwe bloemen verwijzen naar haar hemelse status (‘hemelse’ koningin), het blauw van de hemel, het is een ‘dure’ kleur. Voorbeelden van blauwe Maria-bloemen: vergeet-mij-niet, korenbloem, zwaardlelie, viool, bernagie, akelei en erepijs.
Zie www.symbolischschikken.nl (opgenomen onder ‘bijzondere thema’s)
Kruiden
– Lievevrouwebedstro, Galium odoratum
– Echt walstro, Galium verum, Onze lieve vrouwe bedstro
Een legende verhaalt dat Maria deze kruiden een heerlijke geur gaf, toen Jozef ze voor haar had verzameld als bedstro. De geur van Lievevrouwebedstro is gedroogd het sterkst. De volksnaam mottenkruid herinnert aan de gewoonte om met de geur van het kruid motten weg te houden uit de linnenkast.
Recepten
Beide kruiden worden gebruikt voor het kruiden van zogenaamde meiwijn, bowl en likeur. De bloemen zijn te gebruiken in thee.
Zie verder www.sameneerlijketen.nl
Vieren
Zie ook www.scheppingvieren.nl
Hemelvaart
Dauwtrappen en Bidprocessies
Op de maandag, dinsdag en woensdag vóór Hemelvaart, de zogenaamde ‘kruisdagen’ had men de gewoonte om met een kruis door de velden te lopen en driemaal een ‘ommegang’ te maken. Tijdens deze bidprocessie wordt om een zegen gevraagd over de vruchten van de aarde. De processies zijn omstreeks 470 ingesteld door bisschop Mamertus van Vienne (Frankrijk), nadat misoogsten tot hongersnood leidden.
Op Hemelvaart ‘s ochtends in alle vroegte met blote voeten door het bedauwde gras lopen: daaraan werd speciale kracht toegekend, en het was goed voor de huid. Zo ontstond het ‘dauwtrappen’, vroeg opstaan en door de velden trekken.
Recepten
– Dauwtrap-ontbijt, zie www.sameneerlijketen.nl
Schikken
Vieren
12,13,14 mei IJsheiligen: Pancratius, Servatius, Bonifatius
Nachtvorst en toch een groen graf
– Pancraas, Servaas en Bonifaas, zij geven vorst en ijs helaas
– Voor de nachtvorst zijt gij niet beschermd, totdat Servatius zich ontfermt
– Tot Bonifaas, die strenge baas, wees voor vrucht op vorst beducht
jasmijn
Pancratius, Servatius en Bonifatius worden beschouwd als ‘ijsheiligen’ en achtereenvolgens op 12, 13 en 14 mei herdacht. Allerlei tuin- en weerspreuken herinneren aan hen. Nachtvorst kan in het late voorjaar fnuikend zijn voor bloesems van vruchtbomen. Met het buitenzetten van potplanten kan men daarom maar beter wachten tot na de IJsheiligen.
Pancratius van Rome en Bonifatius van Tarsus waren tijdgenoten. Bonifatius werd omstreeks 306/307, vier jaar na Pancratius, onthoofd in Rome. Niet te verwarren met ‘onze’ Sint Bonifatius die bij Dokkum werd vermoord (754).
Over Servatius – eerste Nederlandse bisschop – gaat de legende dat hij in 384 zijn bisschopszetel wilde verplaatsen van Tongeren naar Maastricht. Onderweg overleed hij. Toen hij in Maastricht werd begraven, bleef zijn graf groen. De Sint-Servaas kerk in Maastricht herinnert aan hem.
sering
Bloem
– De Sering wordt ook Servaasbloem genoemd omdat het begin van bloei van deze geurende struik zo rond deze dagen, de IJsheiligen, ligt.
19 mei Pinksteren
Vijftig vogels in een kloostertuin
Duif
De duif is vaak op afbeeldingen te zien. De duif is in de christelijke traditie een verwijzing naar de Geest. Het is de geest die van God uitgaat. Na Jezus’ dood is het ook zijn geest die in mensen werkzaam wordt.
De evangelist Lucas vertelt in zijn boek Handelingen (1 en 2) hoe op ‘Pinksteren’ (wat betekent: de vijftigste dag, na Pasen) volgelingen van Jezus ‘gedoopt worden’ en ‘vervuld raken’ met heilige Geest, een heftig gebeuren dat beschreven wordt in termen van hevige wind en tongen van vuur. Deze ‘uitstorting van geest’ wordt wel opgevat als het begin van de christelijke kerk.
Doop en duif doen aan elkaar denken, zoals bij Jezus’ doop. Soms worden de apostelen als 12 duiven afgebeeld. De duif was ook altijd een symbool van nieuw leven (Noach), vrede (Pax Christi) en vrijheid (vrij in Christus).
Veni Sante Spiritus
De roep om de geest heeft door de eeuwen heen in muziek op vele manieren geklonken:
Kom, heilige Geest, Gij vogel Gods,
Daal neder waar Gij wordt verwacht
(…) Er is geen licht dan waar Gij zijt,
uw vleugels breidt, uw vleugels strekt
(tekst Ad ven Besten, Liedboek 680)
In de Middeleeuwen werd het gewoonte om in de liturgie op Pinksteren tijdens het zingen van Veni Sancte Spiritus een houten vogel aan een touw vanuit het gewelf in de kerk te laten neerdalen. Het gebruik om rozenblaadjes over de hoofden van mensen te laten neerdwarrelen doet daaraan denken. (Bron: Volksgebruiken in de loop van het liturgisch jaar, Jozef Lamberts, 2001)
Kunstenaar Frederick Franck (1909-2006) maakte een beeld van Franciscus van Assisi waarbij vijftig vogels uit diens hand de vrijheid kiezen. In de kloostertuin van de minderbroeders franciscanen in Megen is een kopie van dit beeld te zien (hierboven afgebeeld).
Vuur
De verborgen aanwezigheid van de Eeuwige, in vuur, was geen onbekend beeld:
De Sinaï was volledig in rook gehuld, want de HEER was daarop neergedaald in vuur. (Exodus 19, 18). Het is vuur dat mensen in beweging zet en inspireert:
Geschenk uit de hemel, mensen van vuur,
door de Geest bewogen
met Gods Rijk voor ogen.
Kom, vervul ons, Geest, dit uur.
Andries Govaart, in: Liedboek 702: 3,
zie ook diens website anderszins.eu
Recept
– Rabarbervuur, zie www.sameneerlijketen.nl
Schikken
– Zie www.symbolischschikken.nl
Verhaal
- Het beeld met 50 vogels van Fredrick Franck is te zien in de kloostertuin in Megen
Vieren
Zie www.scheppingvieren.nl, trefwoorden Pinksteren, vuur, duif, vijftig
Duif en sperwer
“Mijn God” – zoo sprak de duif – “is innig zacht,
Heeft donzen wieken, en bemint ons allen;
Almachtig, heerscht hij over duizend-tallen
En houdt op ieglijk duifje trouwe wacht.”
De sperwer sprak: “Mijn God heeft vlucht en kracht,
En kan op eens uit hooger luchten vallen,
En die Volmaakte laat een juich-kreet schallen,
Wanneer zijn schoone neb een doffer slacht.”
Zoo keven zij; de een riep: “Gij lastert God” –
En de ander: “Gij zijt dom” – “Gij wilt mij krenken” –
– “Godloochenaar! – Gij drijft met God den spot!”
Een uil, vol wijsheid, zag ik stilte wenken;
Die sprak: “Verdraagt elkaar, en weest niet zot,
Daar wij ons, allen, God met vleugels denken.” –
Jacques Perk, uit: Gedichten (Van Looy, Amsterdam, 1910)
6 augustus Feest van de gedaanteverandering van de Heer
Eerste vruchten van de oogst
In de traditie van de oosters-orthodoxe kerken neemt men op deze dag de eerste vruchten van de oogst mee naar de kerk om ze te laten zegenen. In Griekenland zijn het de eerste druiven, in Nederland (bijvoorbeeld) de eerste appels.
Het belangrijke feest – ook wel: van “de verheerlijking van Jezus op de berg” – verwijst naar het verhaal waarin Jezus voor een kort moment in wit goddelijk licht verschijnt met Mozes en Elia (te vinden in Marcus 9, en parallelle verhalen in Matteüs en Lucas).
.
Zie verder scheppingvieren.nl
15 augustus Maria ten hemelopneming
Geur die tot leven wekt en vertrouwen geeft
Volgens een legende overdekten geurende kruiden het sterfbed van Maria, de moeder van Jezus. De kruiden werden gebruikt bij het balsemen van het lichaam: lavendel, marjolein, hysop, citroenmelisse, basilicum, rozemarijn en tijm.
Thomas, één van de leerlingen, die de bijnaam ‘ongelovige’ Thomas kreeg, was er volgens die legende niet bij toen Maria stierf. Toen hij later, op de plek waar zij stierf, deze geuren aantrof, werd hij erdoor bevangen. Ze herinneren hem aan een beeld van God: die als goede geur in de ruimte aanwezig is en de ruimte zoekt maar niet te vatten is, een geur die de doden bij het leven bewaart. Maria die ruimte had gemaakt voor haar kind, voor God, werd nu zelf opgenomen in de ruimte van de Eeuwige, wiens goede geur alles doordrenkt en kan doordringen tot in je diepste wezen.
Op deze dag worden in de kerkelijke traditie in katholieke kerken nog steeds kruidenbundels (‘kruidwis’) gezegend. Die kruidenbundel bestaat meestal uit 7 verschillende planten: twee broodgraansoorten, bijvoorbeeld tarwe en rogge, twee kruiden met een geneeskrachtige werking: duizendblad (Achillea millefolium) en boerenwormkruid (Tanacetum vulgare) en twee kruiden waarvan men dacht dat zij het onweer konden weren: alsem (Artemisia sp.) en koninginnekruid (Eupatorium cannabium), ook wel donderkruid genoemd. Met voegde daarbij ook het geveerde blad van de walnoot toe, dat uit zeven blaadjes bestaat en tegen bliksem zou beschermen.
Voor het graan in de kruidenbundel is een goede reden: deze dag van “Maria Hemelvaart”, officieel “Maria ten hemelopneming’, wordt ook wel “Onze Lieve Vrouwe halfoogst” genoemd omdat 15 augustus midden in de graanoogst valt. Men steekt dan enkele korenaren in de kruidenbundel om later de gezegende (gewijde) korenaren weer toe te voegen aan het zaaigoed: want rond 8 september, de feestdag van Maria Geboorte, wordt met de zaai van het wintergraan begonnen.
Het is de tijd waarin de bijen en de bloeiende hei te zien zijn, waarmee men Maria verbindt, zoals: “Is Maria Hemelvaart helder en klaar, dan is het een goed honingjaar” en “Tussen de Hoge Lieve Vrouw (15 augustus, Maria Hemel ten opneming) en de Lage Lieve Vrouw (8 september, Maria Geboorte) Vrouw zijn de honingbijen weer op schouw.”
Kruidenbundels
- In Maastricht in de basiliek van O.L.V.ten Hemelopneming, worden op 15 augustus voor de kruidwis (kroetwesj) alleen takjes van het boerenwormkruid gebruikt (Tanacetum vulgare).
- De zusters Clarissen van het klooster De Bron in Nijmegen maken kruidenbundeltjes met 7 kruiden: boerenwormkruid, duizendblad, citroenmelisse, ijzerhard (of wijnruit), marjolein, munt en salie, zegenen deze bundeltjes in de vesper op 15 augustus, waarna alle zusters en bezoekers een kruidenbundeltje krijgen.
Schikkingen
- Zie symbolischschikken.nl (thema Maria) voor allerlei suggesties van schikkingen.
- Tevens is er een overzicht van zogenaamde Mariabloemen en planten die in hun naam verwijzen naar Maria.
Recepten
- Recepten met honing? Kijk op www.sameneerlijketen.nl (zoek op ingrediënt “honing”)
- Recept Zevenkruidenmaal met verse kapucijners en geitenkaas.
Vieren /Een tafelgebed (tekst Tini Brugge)
Wees gegroet Maria,
Vrouw uit het volk,
Jij kent verdriet en vreugde,
Jij kent de kracht van het kleine gebaar.
Maak ons ontvankelijk voor heil,
verscholen in kruiden en mensen,
in woorden en verhalen,
in geur en smaak,
in zorg en aandacht,
in omzien naar de hele schepping:
de aarde die ons draagt
en vruchten schenkt.
8 september Geboorte van Maria
Graankorrels als zaad gezaaid
De eerste wintergranen worden in de aarde gezaaid. ‘Als Maria is geboren, zaai dan vlijtig uw koren.’
Op 15 augustus maakt men kruidenbundel waarin korenaren zijn gestoken. Deze bundels worden gezegend, en graankorrels worden toegevoegd aan het zaaigoed. Zie ook deze Groene kalender: 15 augustus, Maria ten hemelopneming
En is nog een ander gezegde: Op onze Lieve Vrouwe geboort, gaan de zwaluwen voort.”
Deze spreuk verwijst naar de zwaluwen die rond deze datum naar het zuiden trekken.
14 september Kruisverheffing: basilicum op het kruis
De geur van de aarde en de hemel
Basilicum wordt ook wel Koningskruid genoemd.
De naam van dit feest is verbonden met een bijzonder ritueel: het oprichten van het kruis tijdens de viering in de kerk. In 355 werd op deze dag de kruisbasiliek ingewijd die op de Calvarieberg in Jeruzalem werd gebouwd, de plek waar Jezus gekruisigd zou zijn. Zijn kruis zou door Helena, de moeder van keizer Constantijn, gevonden zijn in een veld met geurende basilicum. Daarom versiert men in de kerken van het Oosten op deze dag het kruis met basilicum.
Deze legende sluit op een andere legende: het verhaal dat de geboorte van Jezus is verkondigd door een vogeltje dat vanuit een basilicumstruikje het goede nieuws vertelde.
Kruid
- Basilicum of Koningskruid, zie websites kerk- en kloostertuinen
Praktijk
- Leg een geurperk aan in een kerktuin of kloostertuin, www.kerktuinen.nl
16 oktober Wereldvoedseldag
Stilstaan bij de oogst
Deze Wereldvoedseldag is een initiatief van de Verenigde Naties waaraan inmiddels meer dan 150 landen meedoen. Ook veel milieuorganisaties sloten zich bij dit initiatief aan.
Sinds 1981 krijgt op deze dag de productie van voedsel, het tekort aan voedsel en de verspilling van voedsel alle aandacht.
In Nederland is het idee ontwikkeld voor een zogenaamde ‘wereldmaaltijd’, zie www.werelddelen.nl.
Recepten
- Wereldmaaltijd, zie sameneerlijketen.nl bij Wereldvoedseldag
1 november Allerheiligen
In het licht van heiligen
De gedachtenis aan mensen als lichtende voorbeelden is in de westerse kerk terug te voeren tot de bouw van het Pantheon, herbouwd in de 2e eeuw nChr., een tempel aan ‘alle goden’ gewijd. Toen het gebouw door de Romeinse keizer omstreeks 600 aan paus Bonifacius IV geschonken werd, bracht deze er allerlei relieken van christelijke martelaren naar toe. Hij stelde een viering in om deze martelaren te gedenken op 13 mei, in de Paastijd. De kerk van het Oosten kende een dergelijke gedachtenisviering al sinds de 4e eeuw. Omstreeks 837 verplaatste paus Gregorius de viering naar 1 november en verruimde de gedachtenis tot alle heiligen.
Het Pantheon werd een kerkgebouw met in de koepel een cirkelvormige open ruimte. Door de koepel valt het licht naar binnen dat de donkere binnenruimte verlicht. Een dergelijk ‘hemels licht’ zien we terug op afbeeldingen van heiligen. Heiligen zijn te herkennen aan een gouden krans van licht rond of achter hun hoofd. De krans van licht doet denken aan de zon, als beeld van de Eeuwige, die zijn licht doet opgaan over alle mensen. Heiligen brengen ‘heil en verlichting’ door hun bijzondere levenswijze.
Vieren
– Zie www.scheppingvieren.nl / Allerzielen
Licht, geboren uit het duister
Licht dat ontstond in de wieg van de tijden
Licht dat bestaat, nog iedere dag.
Bron van warmte, energie
Bundel kleuren,
verbogen in het licht
van mensen
dat ons omgeeft.
(naar een tekst van Marijke de Bruine)
Recept
– Allerheiligenbrood, zie www.sameneerlijketen.nl
Eerste woensdag van november: Dankdag voor gewas en arbeid.
Op ‘Oogstdankdag’ wordt stilgestaan bij de oogst van het land en bij de mensen die daaraan bijdroegen. Katholieke kerken betrekken daarbij vaak de tradities van gilden en soms ook van volkstuinverenigingen.
In 1653 werd in Overijssel bij protestanten een vaste dankdag aangewezen: de eerste woensdag van november. Toen de industrialisatie toenam, is de viering in breder perspectief een dankdag voor gewas én arbeid geworden (zie ook Wereld Feesten Almenak). Dikwijls wordt gezond en duurzaam voedsel ingezameld, in de kerk gebracht, worden oogsttafels ingericht, om na de dankzegging dit naar de Voedselbank te brengen.
Dit jaar zijn niet alleen de vruchten van het land geoogst en de vruchten van de arbeid.
Er was door corona ook stilstand. In school en werk. Voor anderen was het juist extra druk, in zaken en in de zorg.
Tijd om terug te kijken en te zien waar we staan. Wat hebben we ervan geleerd? Wat kunnen we meenemen naar het volgende jaar? Genoeg om voor te danken, juist te midden van een wereldwijde crisis. Omdat het de wereld dichterbij brengt. De ander nabij.
Misschien kunnen we daarvoor ook plaatsmaken op onze oogsttafels.
Schikken
– voor passende schikkingen, zie www.symbolischschikken.nl
Vieren
– voor teksten, gedichten en vieringen, zie www.scheppingvieren.nl / oogst
Recepten
– voor recepten, zie www.sameneerlijketen.nl /dankdag
30 november Andreas de apostel
Nog één keer vis eten
Andreas, de apostel, was visser. Hij wordt afgebeeld met een schuin, gekanteld kruis.
Na 30 november viste men niet meer en tot Kerstmis at men zelfs geen vis: het is de periode van de adventstijd, die ook als vastentijd werd gezien.
Nog steeds is dit zo in de Oosters-Orthodoxe Kerken.
Recepten
4 weken voor kerst: Advent
Groen van hoop en verwachting
Advent verwijst naar het latijnse woord voor ‘ komen’. Het is een periode van inkeer en bezinning van minimaal vier weken als voorbereiding op Kerstmis: vanaf kerstavond 24 december wordt de komst (geboorte) van Jezus gevierd. De eerste adventszondag valt meestal eind november, soms begin december.
Ofschoon de kerkelijke, liturgische kleur in deze periode paars is, wordt in de advent uitgezien naar licht, naar een nieuwe toekomst, naar nieuw leven (groen).
Een groene olijfboom is in de bijbel beeld van een rechtvaardig mens (Psalm 52,10). Groen is de kleur van nieuw leven, de kleur van de lente. Altijd groene bomen, denk aan coniferen zoals spar, den, en thuja (levensboom), kunnen worden ervaren als blijvende hoop op vernieuwing van het leven. In de wintertijd, als de loofbomen kaal zijn, houdt het groen van deze bomen de hoop en verwachting wakker.
In 2020 valt de dag op 29 november.
Groene Krans
Een krans, beeld van eeuwigheid, beeld een kringloop in de tijd uit. De cirkel die zonder begin of einde is, herinnert aan God. In de bijbel is er sprake van een krans van gerechtigheid (2 Timoteüs 4,8) en een nooit verwelkende krans van heerlijkheid (1 Petrus 5,4).
Een stronk, een nieuwe twijg
Jezus’ geboorte werd verbonden met een tekst uit het boek Jesaja:
“Een twijg ontspruit aan de stronk van Isaï,
een telg ontbloeit aan zijn wortels” (Jesaja 11,1)
De stronk is hier beeld van hoop en verwachting, de twijg is de verwezenlijking van die hoop (Ezechiël, 17,22-23).
Recepten
– zie www.sameneerlijketen.nl /Advent
Schikken
– zie www.symbolischschikken.nl /Advent
Vieren
– in de adventsperiode klinkt telkens bij een psalm het terugkerende gezongen refrein (antifoon):
Heer der hemelse machten, breng Gij ons de keer:
In het licht van uw aanschijn bevrijding (Psalm 80)
– zie www.scheppingvieren.nl /Advent