Vieren of gedenken, in alle rust of met elkaar.
Laat je inspireren door oude gewoontes, groene symboliek, markante personen, inspirerende initiatieven, smaakvolle recepten, toepasselijke teksten, en praktische tips.
World Healing Day 31 december, om 13.00 uur
World Healing Day is een interreligieus initiatief (in Nederland) op de laatste dag van het jaar. De bedoeling is dat ’s middags om 13.00 uur een uur lang wordt gemediteerd voor vrede in de wereld. Dat de strekking wereldwijd mag zijn. Mensen voelen zich dan verbonden met elkaar rond de vrede. Kerkgebouwen in Amerongen, Bennekom, Brielle, Brummen, Hattem, Lunteren, Renkum, Rhenen, Varsseveld, Veenendaal en Velp zijn open. Iedereen is uitgenodigd dit uur mee te maken.
Even een moment met anderen stilstaan, op de rand van de jaarwisseling, met onze scepsis én goede voornemens, tussen het kopen van oliebollen op de markt en het vuurwerk dat later wordt afgestoken (dit jaar niet).
8 januari Gudula (Goedele) van Brussel (ca 650 – 712)
Licht dat niet dooft
Licht typeerde Gudula’s leven. Op afbeeldingen zien we haar met een lamp of lantaarn, een kwetsbaar licht dat niet dooft, ook al is er nog zoveel dat het licht bedreigt.
Gudula werd geboren omstreeks 650 in een kasteel “Hof ter Hamme” niet ver van Moorsel, Vlaanderen. Zij kreeg onderwijs in de abdij van Nijvel. Daar was de heilige Gertrudis abdis, een nicht van haar moeder (zie ook deze Groene Kalender, 17 maart).
Nadat Gertrudis gestorven was, keerde Gudula terug naar het huidige Herdersem en begon met de zorg voor armen en zieken.
Een reliek van haar is, vanuit Moorsel waar zij begraven werd, in Brussel terecht gekomen. Daar werd een kathedraal aan haar gewijd.
In 2012 kwam Gudula ook “terug” in de kerk van Lochem: met een bescheiden beeld in een nis in het koor. De Oude Kerk in Lochem is destijds aan haar gewijd en haar beeltenis zal er zeker een plek gehad hebben. Door de reformatie in de 16e eeuw werd het een protestantse kerk en verdwenen alle beelden.
In 2012, 13 eeuwen na haar sterven, werd een Gudulawandelroute uitgezet vanaf de locatie waar zij geboren is naar Moorsel waar zij uiteindelijk begraven is.
De Missa Gudula uit de 18e eeuw is van de hand van de Brusselse componist Charles Joseph van Helmont. In het Gudula officie uit het begin van de 14e eeuw wordt de lantaarn van Gudula bezongen. Tot op vandaag zingt in Lochem de Capella Gudula er prachtige muziek!
Licht
Het verhaal gaat dat Gudula in het donker bij het eerste hanengekraai met een lamp op weg is naar de kerk in Moorsel om te bidden: om de zegen van God te vragen over haar werk dat in het teken van zorg en naastenliefde staat. Zij draagt een lamp die zij volgens de overlevering brandend hield met hulp van een engel. 
De duivel probeert het licht uit te blazen, maar haar geloof en gebed waren, zoals in veel heiligenverhalen, sterker. In de lange winternacht wordt het goddelijke Licht, dat met Jezus is geboren, elke dag sterker. Een afbeelding laat zien hoe zij haar handschoen aan een zonnestraal hangt en hoe een engel bij haar staat in het licht. Daaraan hield Gudula vast.
Populier
Toen Gudula stierf, midden in de winter, kwam bij haar graf spontaan een populier in bloei. Het is een beeld van de bloeiende levensboom, van een leven dat tot bloei en rijping kwam.
3e week januari Gebedsweek voor de eenheid van de kerken
Zie: www.raadvankerken.nl of www.missienederland.nl
Recepten
-Voor “Brood en zout”, zie Gebedsweek (op website van www.sameneerlijketen.nl)
Schikken
– Passende schikkingen, zie www.symbolischschikken.nl
22 januari Thich Nhat Hanh
Thich Nhat Hanh, die leefde van 11 oktober 1926 tot 22 januari 2022, was een Vietnamese boeddhistische monnik, vredesactivist, dichter en schrijver die als banneling een groot deel van zijn leven in Frankrijk heeft gewoond. Als Zen meester zette hij zich zijn leven lang in voor vrede, geweldloosheid en het verlichten van het lijden. Kranten noemden hem de invloedrijkste boeddhist van de voorbije eeuw, na de Dalai lama.
In de jaren zeventig bracht hij de westerse wereld in aanraking met het begrip mindfulness. Tijdens zijn reizen naar de VS pleitte hij voor vrede en kwam in contact met Martin Luther King, die hem in 1967 nomineerde voor de Nobelprijs voor de vrede vanwege zijn pacifistisch activisme. Intussen bleef Thich bleef zich onverminderd voor Vietnamese bootvluchtelingen inzetten en richtte hij zijn spirituele activiteiten voortaan op de Westerse wereld. Hij schreef vele boeken, waaronder het recente Met Zen de planeet redden (2022), voor iedereen die zich machteloos voelt bij de grote problemen van deze tijd. Door onze geest te veranderen, ons kijken en denken over de wereld, kunnen we het verschil maken. Zie verder https://nl.wikipedia.org/wiki/Thich_Nhat_Hanh
Na zijn dood herinneren zijn tien Love Letters to the Earth aan zijn consequente levenshouding. De Engelse meditaties vormen een levende dialoog met de Aarde. Ze zijn te lezen en te beluisteren via Emergency Magazine, https://emergencemagazine.org/essay/ten-love-letters-to-the-earth/
Laatste donderdag van januari Gedichtendag
De gedichtendag in Nederland en Vlaanderen heeft jaarlijks een eigen thema
Zie: www.gedichtendag.org
Het is het begin van de Poëzieweek die tot 2 februari duurt.
Vieren
Zie voor gedichten in januari: www.scheppingvieren.nl
25 januari Joods Nieuwjaar van de bomen:
‘Sebastiaan en Fabiaan doen het sap in de bomen stromen.’
(zie deze kalender 21 januari)
Nieuwjaar van de bomen – de Joodse traditie
Omdat het joodse jaar een maanjaar is, en er dus ‘geschrikkeld’ moet worden om de feesten die met de seizoenen samenhangen in de juiste periode te vieren, is er geen vaste datum voor het Nieuwjaar van de bomen. De dag valt steeds wisselend ergens in januari of februari. Omdat de nieuwe groei van de bomen de strekking van het feest bepaalt, verbinden we voor de Groene Kalender deze dag aan 20 januari wanneer Sebastiaan en Fabiaan ‘het sap in de bomen doen gaan.’ In 2020 valt het Nieuwjaar van de bomen op 28 januari (zie ook de Wereld Feesten Almenak).
Toe b’Sjwat, de 15e dag van de maand Sjwat, was, toen de Tempel in Jeruzalem nog bestond, het begin van het nieuwe “belastingjaar”: er moesten “tienden” van de boomvruchten betaald worden.
“Tot deze datum leven de bomen van het water van het vorig jaar, maar vanaf de 15e van de maand Sjwat drinken en groeien zij van het water van het nieuwe jaar”. (Talmoed Jeroesjalmi, Rosj haSjana 1:2)
Wanneer de sapstromen van de vruchtbomen op gang begonnen te komen, kon men vaststellen welke bomen vrucht zouden dragen. Dit begin van de groei markeert in de joodse jaartelling het Nieuwjaar van de bomen.
Vieren
– Zie voor teksten, gedichten en vieringen rond bomen: www.scheppingvieren.nl
26 januari Martinus Nijhoff
Week van de poëzie
Het licht, Gods witte licht, breekt zich in kleuren:
kleuren zijn daden van het licht dat breekt.
Het leven breekt zich in het bont gebeuren,
en mijn ziel breekt zich als ze woorden spreekt.
Slechts die zich sterven laat, kan ’t leven beuren
(…)
ziel die zichzelve brak in liefde en woorden:
dit zijn de daden waar ik mens voor was.
(Gedicht Het licht, in: Verzamelde gedichten, 1963, Martinus Nijhoff; zie ook:
meditatie over bomen: website scheppingvieren.nl onder ‘gedichten’)
Sinds 2000 is de sterfdag van dichter Nijhoff (26 januari 1953) de startdatum voor een poëzieweek in Nederland en Vlaanderen.
Allerlei activiteiten worden ontplooid om de zeggingskracht van gedichten te laten klinken (zie www.poezieweek.com).
Deze week is hét moment om stads- en dorpsdichters te kiezen en, om de vier jaar, een dichter des Vaderlands.
Op de lijst van meest geliefde gedichten vinden we gedichten van onder meer Martinus Nijhoff en ook Ida Gerhardt.
Beiden vinden een taal waarin geloof en natuur betekenis krijgen.
Over de eerbied I
Gij moet het eenzaam laten
het zaad dat ligt te slapen
en dat al kiem gaat maken
Dit eerstelingsbewegen
van leven binnen leven
vermijd te genaken.
Laat het stil zijn in zijn waarde,
zaad in de donkere aarde;
zaad in de donkere aarde.
En het zal groen ontwaken
(Ida Gerhardt, Verzamelde gedichten, 1905 – 1997)
Vieren
– Op de website www.scheppingvieren.nl is een aparte rubriek Gedichten te vinden. In deze rubriek zijn gedichten opgenomen die kunnen worden gebruikt in relatie tot het kerkelijk jaar.
– Onder meer Jeanette van Osselen en Hedi Hegeman leveren hier nieuwe gedichten aan. Zie voor de wintertijd bijvoorbeeld: bij “Draad van leven” en bij “Grens tussen leven en dood”.
Warmetruiendag of Dikketruiendag (Vlaanderen)
De groenste energie is de energie die je niet verbruikt!
Deze actiedag is bedoeld om je lichaam te verwarmen, en niet de aarde, met een warme trui, waardoor de thermostaat een graadje lager kan. Zo kun je meewerken aan energiebesparing en het halen van klimaatdoelen. De Warmetruiendag wordt sinds 2007 georganiseerd door het Klimaatverbond, een samenwerking van gemeentes, waterschappen en provincies (www.klimaatverbond.nl)
De actieperiode loopt vanaf 10 oktober, de dag van de duurzaamheid, tot 15 februari, de dag na Valentijn. Het is stimulerend om nieuwe duurzame energiestromen op gang te brengen en liefde voor elkaar te verbinden met liefde voor de aarde. Voor allerlei praktijkmogelijkheden om zelf deel te nemen, zie www.warmetruiendag.nl
5 februari Agatha van Catanië (3e eeuw)
Vuurvaste vrouw
met kruisheren
Agatha is een Italiaanse heilige uit de 3e eeuw. Zij behoort tot de groep van zeven vrouwen van vroegchristelijke heiligen, namelijk Agatha, Maria Magdalena, Agnes, Anasthasia, Cecelia, Catharina, Lucia, die met vervolgingen te maken kregen. Hun keuze voor het christendom en niet voor het huwelijk met een wereldlijke huwelijkskandidaat ontmoette weerstand. In legenden wordt verhaald hoe zij om hun standvastig geloof als martelaar werden gedood. Zo verging het ook Agatha, verhaald wordt hoe tijdens haar martelingen de grond begon te beven.
Vuur
Agatha leefde in Catanië aan de voet van de vulkaan Etna. Een jaar naar haar dood begon de grond van de vulkaan te trillen en de berg vuur te spuwen.
Gelovigen gingen naar het graf van Agatha, pakten haar halsdoek, staken die op een lans en liepen ermee de berg tegemoet.
Zo werd verder onheil voorkomen: het vuurspuwen verstomde. Zij werd de patroonheilige van het vuur.
Agatha in Nederland
Ten zuiden van Cuijck werd in 1371 door Kruisheren een klooster gesticht bij een kapel genoemd naar St Agatha. De Kruisheren waren van oorsprong bekend als geestelijke verzorgers van de kruistochtridders. Het klooster heeft de reformatie doorstaan en is het oudste doorlopend bewoonde klooster van Nederland. De tuin heeft (bij de oude visvijvers) een bergje, die aan de Etna kan doen herinneren. De ruim twee hectare tuin is openbaar, in 2021 bestaan klooster en tuin 650 jaar. Bij dit klooster vormde zich het dorp St Agatha.
Dat Agatha ook in Nederland voet aan wal kreeg, komt waarschijnlijk omdat relieken van haar door heel Europa verspreid werden vanwege de vermeende heilskracht tegen vuur en ander onheil. De ridders die op kruistocht waren geweest hadden veel relieken van St Agatha gekocht en ook verspreid.
Volgens een legende werd een vrouw in Holland, bij een aanval van de Vikingen, belaagd door diens vuur. Plaats van handeling: iets noordelijk van de kustplaats Velzen. Zij roept St Agatha aan en de plek begint te beven. Zo zou ‘Beverwijk’ aan zijn naam gekomen zijn, het werd een pelgrimsoord voor St Agatha. (Bron: G.S. Hoekstra, Heiligen in het Oosten, Doetinchem, 2012).
Ook Delft kent een voormalig klooster gewijd aan St Agatha. Willem van Oranje werd er doodgeschoten.
6 februari Dorothea van Caesarea (ca 300)
Vruchten uit het paradijs
Dorothea met maandje (links)
en jongetje (rechts op afbeelding)
Dorothea is de beschermheilige van bloembindsters en hoveniers geworden. Zij stierf omstreeks 305 en is een typisch vroeg-christelijke martelaar.
Op haar gedenkdag bloeien in Nederland sneeuwklokjes, paarse dovenetel en winterakoniet.
Een rechter spreekt het doodsvonnis over haar uit. Zijn secretaris vraagt Dorothea om hem de vruchten uit het paradijs te sturen. Het is februari, winter. Bij het schavot verschijnt een jongetje in een jasje bezaaid met fonkelende sterren en met een mand vol rozen en appels. Dorothea vraagt hem dat mandje naar de secretaris van de rechter te brengen.
Winstwaarschuwing
Bij dergelijke legenden over heiligen past een “winstwaarschuwing”:
succesverhalen, wonder- en heldenverhalen, zijn geen garantie voor de toekomst. Heiligenlegenden staan vol symboliek.
Mencwil met het verhaal iets duidelijk maken. In het verhaal ligt een betekenis besloten.
Zo zijn er talloze impliciete verwijzingen naar bijbelteksten, zoals de vruchten van het paradijs, en de vrucht van geloofsvertrouwen bij Dorothea. Duivelse verleidingen zijn nooit ver en het lijden maakt steeds deel uit van gelovig leven. Bovenal is er de droom van een hemels en aards paradijs waarin liefde en vruchten rijkelijk worden gedeeld. De context waarin het verhaal speelt is er een van bemoediging, van hoop, in tijden die zich dikwijls kenmerkten door christenvervolgingen en wreedheid.
14 februari Aswoensdag: begin van de Veertigdagentijd
Aswoensdag is de dag na Carnaval. Het is het begin van een periode van 40 dagen tot Pasen (de zondagen niet meegeteld). De periode staat bekend zowel als ‘Lijdenstijd’ als ook als Vastentijd. De naam Aswoensdag is ontleend aan de traditie in katholieke kerken om de aanwezigen op deze dag een kruisje van as op het voorhoofd mee te geven, een herinnering aan het woord Bedenk wel: je bent stof en tot stof keer je terug (naar Genesis 3,19). Gebruikt wordt de as van de ingezamelde buxustakjes die het jaar ervoor op Palmzondag werden gewijd en meegenomen naar huis. Zie verder voor de periode van de 40-dagentijd deze Groene Kalender.
Recept
– zie sameneerlijketen.nl/aswoendag voor allerlei recepten:
- Zure haring met mierikswortel
te eten met bijvoorbeeld witte bonen of roggebrood. - Bonen, rijst, uien en pompoen
- Katersoep
- zuurkoolschotel voor aswoensdag
Schikken
Vieren
Periode van de Veertigdagentijd: stapsgewijs naar Pasen
Lijdenstijd ofwel Vastentijd
De klassieke bijbelverhalen die in de veertigdagentijd aandacht krijgen (2024: B-jaar, Marcuslezingen aangevuld met Johannes), vertellen van Jezus’ weg vanuit de woestijn naar de stad Jeruzalem. Natuurbeelden herinneren aan het geheim van dood en leven: de weg naar Pasen kan worden beleefd als een tocht vanuit onherbergzaam, dor gebied naar een ‘paastuin’, een frisse lentetuin vol van nieuw leven. Het is een tocht die mensen ieder voor zich op hun eigen manier – bekeerlingen, pelgrims, vluchtelingen – in hun leven telkens weer gaan, met vallen en opstaan. Het is een periode van inkeer en zelfbeperking.
Water en brood
Vanoudsher bereidden volwassen mensen, die zich willen aansluiten bij ‘de mensen van de weg’, zoals de eerste christenen genoemd werden, zich voor op hun doop met Pasen (in de Paasnacht). In deze periode van zes weken – een geestelijke en materiële leerweg – staan zij stil bij de belangrijke geloofsthema’s. De Lijdenstijd doet stilstaan bij lijden: van mens, dier, en heel de schepping. Het maakt gevoelig voor onrecht dat de ander wordt aangedaan, voor elke aantasting van natuur en milieu als Gods goede schepping. Dat betekent vanzelf ook een tijd van vasten, van zelfbeperking en zelfkritiek. Een tijd om stil te staan bij eigen keuzes, eigen gewoonten, eigen gedrag. Het is een tijd om op zoek te gaan naar alternatieven en zich daarin te oefenen door zelfbeperking: in consumptie, geen vlees, de keuze voor een eenvoudige maaltijd, voor ‘water en brood’.
Overige symboliek, dieren: lam, ezel, vis en haan, kip en ei
Zie voor Schikken en Vieren in de veertigdagentijd, symbolischschikken.nl/veertigdagentijd en scheppingvieren.nl/veertigdagentijd
Vleesloos vasten
Wat is het dat ik nodig heb?
Hoeveel, hoe groot, hoe lekker.?
Met welke kleur, met welk beleg het brood,
En moet er vlees bij zijn, en bier of wijn?
Heer leer ons bidden
en leer ons zelf te zien hoe dag aan dag
Uw zon opkomt voor al wat leeft,
en hoe we delen in uw overvloed.
Geef ons het brood te geven
dat uw wereld voedt.
(Roel Bosch)
Vlees, vis en vasten
In de tijd vóór Pasen wordt er in de Orthodoxe Kerken van het Oosten geen vlees en vis gegeten. Ook in de Rooms-Katholieke kerken was geen vleeseten gebruikelijk als wijze van vasten. Waar vroeger geen vlees eten op vrijdag een verplichting was, is dat sinds de jaren zestig van de vorige eeuw een individuele keuze, ook op Aswoensdag en Goede Vrijdag in de vastentijd. De bisschoppen van Engeland en Wales herstelden in 2012 de oude praktijk dat rooms-katholieken op vrijdag vasten en geen vlees eten, in ere, opnieuw: als aanbeveling van een individuele keuze.
Meer en meer echter beperken religieuze gemeenschappen en mensen individueel het gebruik van vlees met name ook in de vastenperiode. De belasting van het milieu vormt dikwijls een belangrijke reden. Zie ook www.weekzondervlees.nl, een initatief van Isabel Boerdam.
Aanvankelijk dacht men, vanuit ervaring en beleving, dat met het eten van vlees er ook demonische krachten danwel ziekten in je lijf konden komen. Men maakte een onderscheiding tussen reine en onreine dieren. Varkens die afval eten, menselijk voedsel en modderbaden heerlijk vinden, werden beschouwd als onrein. Varkens passen eerder bij een cultuur van landbouwers dan bij een cultuur van rondtrekkende schaapherders en nomaden. Het eten van varkensvlees is in joodse en moslimtradities ook om religieuze redenen taboe, maar de cultuurhistorische achtergrond hiervan is onmiskenbaar.
Vis
Het verhaal van de vissen doet
water zwijgen (…)
De stenen verbreken het zwijgen (…)
… de nederigen
krijgen eindelijk het woord.
(G. van der Graft, uit: Verzamelde Gedichten, Baarn, 1983; zie ook: scheppingvieren.nl/vissen/ )
Vis wordt vaak in de christelijke traditie gegeten op vrijdag, ook op Goede Vrijdag. Dat heeft alles te maken met de naam en symboliek. De letters van het Griekse woord voor vis ‘ichtus’, zijn de beginletters van een korte Griekse geloofsbelijdenis: Jesous Christos Theou Uios Soter: Jezus Christus, Gods Zoon, Redder.
Dat de vis in het (voor het Joodse volk) bedreigende zeewater kan leven, het water van dood en leven, geeft een extra symbolische dimensie aan de betekenis van ‘ichthus’. Het eten van zoute vis op Goede Vrijdag (zoals stokvis – gezouten kabeljauw) heeft ook een extra betekenis. Zout verwijst naar het zogenaamde verbond met zout (Numeri 18,19). Zout herinnert aan houdbaarheid, een eeuwigdurende verbond tussen God en mensen. Samen brood en vis eten: een teken van wederkerige vriendschap. Goede vis eten is overigens tegenwoordig niet zo eenvoudig: steeds meer vis behoeft een keurmerk voor duurzaamheid.
Trappistenvlees
Wie tegenwoordig vast, maakt een bewuste keuze, geïnspireerd door uiteenlopende overwegingen: gezondheid, natuur en milieu, dierenwelzijn, zelfbeperking, innerlijke zuivering of een alternatieve leefstijl. De productie van vlees legt een groot beslag op voedselbronnen en milieu. Daarom is afzien van vlees een goede manier van vasten. Trappistenvlees is een andere naam voor bonen. Trappisten zijn in beginsel, maar niet altijd, vegetariërs uit respect voor Gods schepping en in solidariteit met de armen. Bonen en andere peulvruchten zoals kapucijners vervangen de eiwitten die in vlees zitten.
RECEPTEN VOOR IEDERE WEEK:
Brood en water kunnen de basis zijn voor maaltijdsoepen. Gert Vos ontwikkelde speciale soepen met ingrediënten van het seizoen, waarbij ook kleur en samenstelling aansluiten op thema’s van de Veertigdagentijd. Zie voor verdere recepten www.sameneerlijketen.nl onder “40-dagentijd”. Hier worden tips gegeven en worden voor iedere recepten vermeld.
1e week: Brood in de Woestijn
De mens leeft niet van brood alleen (Matteüs 4, 1-11)
Jezus verbleef veertig dagen en nachten in de woestijn voordat hij de wereld intrekt. Hij wordt er uitgedaagd met de vraag van stenen brood te maken en zich zijn roeping bewust te maken.
Recept
Voor de 1e week van de 40-dagentijd zijn op www.sameneerlijketen.nl recepten te vinden voor:
De dadelpalm verwijst naar een rechtvaardig mens:
De rechtvaardigen groeien op als een palm (…)
Zij dragen nog vrucht als ze oud zijn
en blijven krachtig en fris.
Zo getuigen zij dat de HEER recht doet,
mijn rots, in wie geen onrecht is (Psalm 93, 13-16)
2e week: Licht op de Berg
Het verhaal van de Verheerlijking op de berg wordt traditioneel op de tweede zondag van de veertigdagentijd gelezen; het vertelt hoe Jezus ‘verlicht’ wordt en wat zijn betekenis is in het voetspoor van ‘wet en profeten’ (Matteüs 17,1-9).
Recept
Zie www.sameneerlijketen.nl voor de 2e week:
- Gebonden knolselderijsoep met korianderzaad
- Aardappelpuree met lof
- Kikkererwtensoep met stenen van de berg
Het is gebruikelijk om in de vastentijd geen vlees te eten, erwten en bonen zijn een goede vervanger van eiwitten. De kikkererwten kunnen herinneren aan ‘een berg stenen’ en ze zijn licht van kleur, denk aan het licht waarmee Jezus in het verhaal bekleed wordt.
3e week: Water putten bij de Bron
In de vier weken die volgen wordt aan beelden uit het leven van alledag betekenis gegeven: water, licht, dood, leven verwijzen naar diepere lagen van gelovig leven. Een Samaritaanse vrouw treft Jezus bij een waterbron:
‘Wie het water drinkt dat ik hem geef, zal nooit meer dorst krijgen.
Het water dat ik hem geef, zal in hem een bron worden
waaruit water opwelt dat eeuwig leven geeft.’
(Johannes 4, 5-42)
achthoekig doopvont
Recept
Zie sameneerlijketen.nl voor de 3e week:
4e week: Licht
Op deze dag is er aandacht voor een verhaal over iemand die blindgeboren is: ‘Ik was blind en nu kan ik zien en ‘Zij die niet zien zullen zien, en zij die zien, zullen blind worden’ (Johannes 9, 25 en 39). Het gaat over licht in de betekenis van leren zien en inzien. Jezus, ‘licht van de wereld’, keert het gangbare denken om. Men spreekt hier wel van ‘half vasten‘.
Recept
Of, omdat het ‘half vasten is, en het licht doorbroken wordt:
5e week: Dood en leven
Het verhaal over de dood van Lazarus – zijn lichaam gevangen, een steen voor zijn graf – verwijst naar nieuw leven, dat van beknellende doeken bevrijd is. Het wijst vooruit naar het geheim van Pasen, belofte van hoop en leven (Johannes 11, 1-45).
Recept
6e week: Leven in het groen
Op de laatste zondag van de Veertigdagentijd (Palmzondag) staat de ‘intocht’ van Jezus in Jeruzalem centraal (Matteüs 21, 1-11). Juichende mensen onthalen hem met groene (palm)takken. Groen verwijst naar nieuw leven, losgemaakt uit de banden van de dood, zoals bladeren uit de vliezen van winterknoppen breken. Palm staat voor overwinning die past bij de koning die men in hem ziet.
Recept
Wereld Natuur Dag 3 maart
ook: Werelddag van de Wilde dieren en planten
17 maart: Gertrudis (Geertruida) van Nijvel († 659)
Tuinvrouw, beschermer tegen muizenplagen
“Tuin op Geertruid,
warmte komt de grond uit”
Gertrudis koos al jong voor het kloosterleven in een klooster in Nijvel (België) dat werd gesticht door haar moeder toen haar vader overleed (zie heiligennet.nl).
Zij werd patroonheilige voor tuinders: half maart is de aarde warm genoeg om in de tuin aan de slag te gaan.
Gertrudis wordt als abdis afgebeeld met muizen die langs haar staf omhoog kruipen. Muizen worden beschouwd als onreine dieren die een plaag kunnen vormen en oogsten laten mislukken. Geertruid wordt met name aangeroepen bij plagen. De muizen op afbeeldingen herinneren aan haar als beschermster tegen muizenplagen en daarom als redder van mensen. De muizen zou men ook kunnen zien als beeld van onreine zielen die, om hun leven te redden, hun zieleheil en bescherming bij haar zoeken.
Door water uit een bron bij haar crypte in de Sint Gertrudiskerk over de velden te gieten hoopte men te voorkomen dat veldmuizen een plaag werden. Het onderwater zetten van grasland wordt nog steeds toegepast om een muizenplaag te bestrijden.
Heildronk op het leven
Gertrudis nam afscheid van een ridder die verliefd op haar was met een heildronk op zijn leven. Die ridder bleef verliefd en deed alles om haar terug te krijgen: hij schonk zelfs zijn ziel aan de duivel. Het lukte ook de duvel niet om, na zeven jaar, haar voor hem terug te winnen. Zij bleef God trouw. Geertruid’s heildronk op zijn leven bleek sterker, ook de ridder bleef in leven. Een dergelijke heildronk kreeg de naam St Geertensminne! Een recept konden wij niet achterhalen …
24 maart Palmzondag
Niet hoog te paard
Groen palmtakje
Bij de intocht van Jezus in Jeruzalem worden takken met groene bladeren over de weg gespreid (Matteüs 21, 1-11, Marcus 11, 1-10). De evangelist Johannes spreekt over groene ‘palm’takken (Johannes 12, 12-16). De palmboom doet denken aan een rechtvaardig mens (Psalm 92, 13).
Groen verwijst naar leven, denk aan oase, grazige weide, een gezegend leven. ‘Groen’ is verwant aan ‘groeien’ en betekent eigenlijk: de kleur hebben van wat groeit. Hildegard van Bingen verwees met groen naar de levenwekkende Geest. Betrokken op een mens, herinnert het groen aan een gezegend en rechtvaardig leven:
Ik ben als een groene olijfboom in het huis van God,
ik vertrouw op de liefde van God
voor eeuwig en altijd
(Psalm 52, 6-10)
Door de eeuwen heen hebben mensen een groene tak als beeld van leven gezien. In Nederland kunnen buxustakjes gebruikt worden, om ze in de kerk te laten wijden en mee naar huis te nemen. Ook de palmpaasstokken worden ermee versierd. Wie van het land moest leven stak de gewijde palmtakjes op de hoeken van het land in de grond, om zo het land te ‘palmen’, borg voor een goede oogst? Of is het veeleer de erkenning dat God schepper van de wereld is, eigenaar van het land? En dat de mens die van de aarde gebruik maakt zijn zegen nodig heeft? (naar een tekst van Gerard Ris).
Palmzondag vormt het begin van de Stille (of Goede) Week, de laatste week naar Pasen: stapsgewijs gaan mensen de weg van vernedering en verhoging, Jezus achterna. Meerdere vieringen markeren die weg, op Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag. Op de avond voor Pasen, eigenlijk in de Paasnacht, klinkt dan tenslotte het bevrijdende “Licht van Christus”.
Ezel, niet hoog te paard
Gij met uw zachtzinnige oren
en uw geduldig gezicht:
Ik ben u zeer verplicht
(…)
En dat ge zelfs niet hebt bewogen
mij slechts hebt getroost met uw ogen.
Dat kunnen de mènsen niet.
(Fragment uit het gedicht Dank aan een ezel, I. Gerhardt)
Jezus kiest voor een ezel om Jeruzalem binnen te gaan. De ezel is het lastdier voor de armen. Paarden zijn voor de rijken. De uitdrukking ”hoog te paard zitten” herinnert daaraan. Paarden werden gebruikt bij oorlog, maar Jezus komt op een ezel als vredestichter de stad binnen. In processies op Palmzondag werden daarom soms houten ezels meegetrokken. In de tijd van koning Salomo werd het paard uit Egypte gehaald en als oorlogswapen ingezet om strijdwagens te trekken (1 Koningen 10, 26-29). Paarden maakten ook in Jezus’ tijd deel uit van het Romeinse leger. Ezels daarentegen waren de lastdieren in het leven van alledag. Maria met haar pasgeboren kind wordt op haar vlucht (op afbeeldingen) gedragen door een ezel, net als Mozes: ‘Mozes zette zijn vrouw en kinderen op een ezel en ging op weg, terug naar Egypte’ (Exodus 4, 20).
Stil grazend naast een grijze rots
zag ik opeens op hoge benen
een jonge ezel; zijn oren schenen
doorzichtig, zijn gelaat was trots. (…)
En na een korte, felle schrik
verstarde ik in verwondering.
Of kan het eerbied zijn geweest,
voor dit schoon, ongeschonden beest,
waarmee ik langzaam verder ging?
(Fragment uit het gedicht Het ezeltje, M. Vasalis; zie ook http://www.scheppingvieren.nl/het-ezeltje/
Het verhaal van de intocht herinnert aan een beeld van de profeet Zacharia:
Juich Sion,
Jeruzalem schreeuw het uit van vreugde!
Je koning is in aantocht,
bekleed met gerechtigheid en zege.
Nederig komt hij aanrijden op een ezel,
op een hengstveulen, het jong van een ezelin.
Ik zal de strijdwagens uit Efraïm verjagen
en de paarden uit Jeruzalem:
de bogen worden gebroken.
Hij zal vrede stichten tussen de volken. (Zacharia 9, 9-10)
Haan
Een haan kraait bij het krieken van de dag. Diens roep markeert het einde van de nacht. Onderweg naar de Olijfberg zegt Jezus: ‘Jullie zullen mij deze nacht allemaal afvallen (…).’ Petrus zei daarop tegen hem: ‘Misschien zal iedereen u afvallen, ik nooit!’ Jezus antwoordde hem: ‘Ik verzeker je; deze nacht nog, zul je, nog voor de haan gekraaid heeft, mij driemaal verloochenen’ (Matteus 26, 31-34). De haan kan zo ook beeld van waakzaamheid worden.
Recepten
– Palmpaashaantje, zie verder op www.sameneerlijketen.nl:
Recepten bij Palmpasen
Schikken
Vieren
- www.scheppingvieren.nl: een zegen voor palmzondag (tekst Andries Govaert)
25 maart: Maria boodschap
Een nieuwe lente
Deze dag, negen maanden voor de geboorte van Jezus, herinnert aan de boodschap die Maria van een engel krijgt dat zij zwanger zal worden (25 december; Lucas 1, 1-38). Goddelijke liefde en barmhartigheid zullen zichtbaar worden in dat kind.
Op afbeeldingen wordt het verhaal heel vaak uitgebeeld, met kenmerkende elementen. Vaak leest Maria een boek, de bijbel als verhaal van God en mensen. De engel draagt dikwijls een tak met een witte lelie, nog met een verscholen bloemknop. Soms is een groene lenteboom te zien als verwijzing naar de levensboom en wordt Maria afgebeeld als een tweede Eva. Vaak is ook een duif te zien: Gods geest zal op Maria en haar kind rusten.
Maria boodschap, een lentegedicht
Naar ’t midden van de dag,
in het midden van de rozen,
toen het geen winter meer
en nog geen zomer was,
zat in de schaduw van
haar wimpers zacht te blozen,
over een open blad,
de reine Maagd – en las.
Haar kleed was verse sneeuw;
met duizend ogen staarde
de blauwe lucht door ‘t loof
naar zoveel zuiverheid;
en boven Haar was hoog
de hemel, – en de aarde
lag stil en ver in ’t licht,
als een gespreid tapijt.
Haar sluier, schemerblauw,
viel langs Haar wangen teder,
en om Haar schoudren op
Haar blote voeten neer
en langzaam over ’t blad,
woog als een engelveder
een blanke bloesemtwijg
zijn schaduw heen en weer.
Zij hoorde noch zij zag
de vogel die, verscholen
als uit een open bloem
voor Haar een wijsje floot,
maar diep gebogen en
Haar voeten in violen,
vernam zij God alleen
en wat het blad besloot:
De regens zijn voorbij,
de winter is verscheiden
en gulden regen loopt
langs rank en wijnstok uit;
het duifje lokt de duif
en tussen leliën weiden
en in de rozenhof
De bruid’gom en de bruid …
Naar ’t midden van de dag
In ’t midden van de rozen,
– als woei een verre geur,
een nieuwe lente aan –
hief zij verbaasd haar blik
en zag de Vlekkeloze
vóór haar, vol eerbied, de
Gezant des Hemels staan.
Die groette Haar en ging …
en zo mijn cel na regen
ontvangt een zonnestraal
door haar verhelderd glas,
ontving zij in haar schoot
toen wondervol een zegen,
toen het geen winter meer
en nog geen zomer was.
(Jaques Schreurs, Wierookgraan, Utrecht Spectrum, 1944)
Lang
nadat de engel was gegaan
stond Maria daar nog
diep verwonderd
In de bomen woonde
het licht
dat haar was overkomen.
(Corja Bekius)
26 maart Ludger van Münster (†809)
Ganzen vertrekken
Ludgerius, apostel voor Friezen en Saksen, wordt afgebeeld met ganzen. Omstreeks zijn gedenkdag vertrekken de ganzen naar hun broedgebieden in het Noorden. Rond 3 oktober, de dag dat de relikwieën van Ludger overgebracht werden naar de dom van Münster, komen de ganzen weer terug om hier te overwinteren.
Volgens overlevering bevrijdde Ludger een akker van ganzen die daar overwinterden en fourageerden. Een andere legende verhaalt dat Ludger de ganzen tam maakte. Keltische christenen beschouwden ganzen als symbool van de Geest.
De noordelijke Nederlanden behoorden destijds tot het bisdom Münster (nu Duitsland). Ludger werd in Zuilen bij Utrecht geboren en kreeg als benedictijn zijn opleiding in York (Engeland) en in het klooster Montecassino (Italië) dat door Benedictus werd gesticht. Op verzoek van keizer Karel de Grote keert Ludger terug naar een klooster bij het huidige Münster. Hij stichtte de dom in Münster en was missionaris in het land van de Friezen. Als missionaris voor de Saksen volgde hij omstreeks 780 Lebuïnus van Deventer op.
28 maart Witte Donderdag
Graan en Brood
‘Als een graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft het één graankorrel, maar wanneer hij sterft draagt hij veel vrucht.’ (Johannes 12, 20 e.v.)
Dit natuurbeeld met betrekking tot dood en leven, en vruchtbaar leven, wordt toegepast op het leven en sterven van Jezus. Het wordt tot een krachtig beeld met een nog diepere betekenis als het verbonden wordt met het alledaagse beeld van het brood. De graankorrels worden vermalen tot meel voor brood dat zelf weer gebroken en gedeeld wordt: ‘Ik ben het brood dat leven geeft’, als beeld van Jezus zelf (Johannes 6, 25 e.v.).
Recepten
– Witte Donderdagsoep, zie www.sameneerlijketen.nl
en verder:
- Apostelbrokken met kruidensoep
- Brandnetelsoep
- Groene pannekoeken
- Gründonnerstagsuppe
- Witte Donderdagsoep
Schikken
Vieren
29 maart Goede Vrijdag
Deze dag maakt deel uit van de Stille of Goede Week, waarin een reeks vieringen de weg van Jezus naar Pasen markeren. Het zijn dagen die de overgang vormen van de 40-dagentijd naar de paastijd, de overgang van leven naar dood, en opnieuw: nieuw leven. Goede Vrijdag staat in het teken van het sterven van Jezus aan het kruis en wordt niettemin toch ‘goed’ genoemd. Alleen te begrijpen voor wie het hele verhaal op de voet volgt … (zie verder deze Groene Kalender), en ook de suggesties voor schikken, vieren en eerlijk eten.
De beeldtaal van een roodborstje en de pelikaan illustreren wat onzegbaar is.
Een roodborstje …
(…) en uit de bomen groeit een kruis,
tot rustplaats voor die vogel
die met het teken van de vis
om mensen was bewogen.
(Henk Jongerius, Kerkliederen 14)
Naar een Vlaamse legende:
Jezus was aan het kruis geslagen. Er zat een klein vogeltje dichtbij het kruis in een olijfboom en zag zijn wonden en voelde zijn pijn. Uit zijn kraaloogjes druppelden tranen. Niemand zag het vogeltje, want het was klein en kleurloos. Hij had zelfs geen naam, omdat mensen hem nooit opmerkten en Adam vergeten was een naam voor hem te bedenken.
Het vogeltje zag de doornenkroon die het hoofd van Jezus verwondde. Hij dacht: hoe kan ik deze man helpen? Hij vloog naar het kruis en begon met zijn snavel de doornen uit Jezus’ hoofd te trekken. Daarbij viel een druppel bloed op zijn borst. Jezus zei: “Lief vogeltje, het rode vlekje op je borst zul je blijven behouden als herinnering aan jouw liefde voor mij.” Het zal mensen herinneren aan mijn lijden en dat van anderen, maar ook hoe liefde dat lijden kan verzachten. De mensen zullen je voortaan roodborstje noemen.
Pelikaan
In oude kerken en kerkelijke kunst komt soms een afbeelding van een pelikaan voor die met haar snavel in eigen borst steekt en met de druppels bloed haar jongen voedt. Dit beeld verwijst naar het offer van Christus en zijn levensreddend handelen.
In de Physiologus, een bundeling van teksten uit de tweede tot vierde eeuw na Christus, wordt geleerd dat de pelikaan veel van haar jongen houdt. Die pikken echter de ouders met hun scherpe snavels, en dan zouden de ouders hun jongen doden. Volgens Physiologus pikt de pelikaan op de derde dag haar zijde open en met haar bloed wekt ze de jongen tot leven. Zo verwijst de pelikaan naar de lijdende Christus die uit liefde leven wekt.
Biologisch klopt de beeldtaal niet. De pelikaan voedt zijn jongen met vis uit de krop. In tijden van droogte en gebrek pikken de jonge vogels de ouders tot bloedens toe; als de keel kaal wordt ziet men de rode huid daaronder.
Van Thomas van Aquino (ca. 1225 – 1274) kennen we de hymne:
Milde pelikaan, Jezus Heer, reinig mij, onreine, met uw bloed.
Schikken
Vieren
Recepten
30 maart Quirinus van Neuss (ca. 117/130)
Tot leven komen
Quirinus was een Romeinse legerofficier die paus Alexander moest bewaken. Volgens verhalen genas de paus Quirinus’ dochter van een klierziekte. Hij bekeerde zich vervolgens met zijn dochter tot het christendom en stierf de marteldood. Quirinus kwam ‘tot leven’ toen Paus Leo IX de relieken van Quirinus in 1050 schonk aan zijn zus. Zij verbleef in de abdij van de benedictinessen in Neuss. Al gauw daarna komen er bedevaarten op gang en wordt Quirinus aangeroepen bij beenwonden en andere verwondingen en ziekten.
Klein hoefblad (Tussilago farfara)
Het kleinhoefblad heette vroeger sancti Quirini, in de volksmond Quirijnskruid en Sinte-Carijnskruid. Carijn (korijn) verwijst in het Vlaams naar ‘korijnzeer’, een zwerende huidziekte. Het zonnige hoefblad bloeit omstreeks 30 maart, de datum waarop Quirinus herdacht wordt. De bladen verschijnen later. Ze bevatten een hoog slijmstofgehalte en worden gebruikt als wondmiddel, maar ook als verzachtend middel bij hoest en keelpijn. Plinius in zijn Naturalis Historia (1e eeuw) geeft een beschrijving van een geneesmiddel met klein hoefblad. De Latijnse naam verwijst naar gebruik van de plant als hoestmiddel (tussis hoesten, agere verdrijven). De naam hoestblad zou een betere naam zijn dan hoefblad, dat naar de hoefvorm van het blad verwijst.
