Vieren of gedenken, in alle rust of met elkaar.
Laat je inspireren door oude gewoontes, groene symboliek, markante personen, inspirerende initiatieven, smaakvolle recepten, toepasselijke teksten, en praktische tips.
25 juli Jacobus de Meerdere, apostel (ca. 44)
Een weg naar binnen
Het graf van Sint Jacob, dat verwijst naar de apostel (Marcus 1, 16-20), bevindt zich volgens de legende in Santiago de Compostella. Het is nog steeds een favoriet doel van veel pelgrims en tochtgenoten. Ieder voor zich op zijn eigen manier de weg af, wandelend, fietsend, in gezelschap of alleen. Een weg van buiten naar binnen.
Zie www.heiligen.net
Praktijk
– Voetafdruk: wandelen is de meest milieuvriendelijke vorm van je verplaatsen. Ben je benieuwd naar je ecologische voetafdruk? Kijk dan op www.groengeloven.nl
– Stiltewandelingen: voor speciale stiltewandelingen, op initiatief van onder meer kloosters, zoals de abdij van Egmond, zie bijvoorbeeld www.abdijvanegmond.nl
Recept
– Santiago koekjes: www.sameneerlijketen.nl
– Roggebrood: van oudsher begint omstreeks 25 juli de roggeoogst. De eerste verse broden werden naar de priesters en kosters van de kerk gebracht, een stille verwijzing naar de eerstelingen van de oogst die naar de tempel werden gebracht (Deuteronomium 18, vers 4). “Tegen Sint Jacob verdwijnt alle nood: hij schaft ons aardappels en vers brood.”
Bloem
– Jacobuskruiskruid (Senecio jacobea). De bloem lijkt op een bundeling van kleine gele sterren, ze bloeit rond 25 juli. De stervorm kan verwijzen naar de sterrenhemel. De baan van het Melkwegsterrestelsel wijst in de richting van Santiago de Compostella. Compostella betekent ‘sterrenveld’. Volgens een legende werd door het vallen van sterren de locatie bepaald waar Jacobus aan land kwam, stierf en begraven werd. zie kloostertuinen.nl …
Vieren
Voor vieringen en teksten rond pelgrimeren en wandelen, zie www.scheppingvieren.nl
4 september Albert Schweitzer (1875-1965)
Eerbied voor alle leven
Albert Schweitzer was predikant en arts. Hij werkte als arts in Afrika en raakte bekend door zijn opvatting dat alle leven eerbied toekomt.
Een van zijn uitspraken is:
- Als een mens zijn eerbied verliest voor een deel van het leven, zal hij zijn eerbied verliezen voor het gehele leven.
- En: De mens beheerst de natuur voor hij geleerd heeft zichzelf te beheersen.
Suggesties literatuur:
- Albert Schweitzer, Eerbied voor het leven. Hoofdstukken uit zijn ethiek (uitg. Voorhoeve, Den Haag, z.j.)
- Albert Schweitzer, Straatsburgse preken (uitg. Voorhoeve, Den Haag)
- teksten van Hans Bouma
Tweede zondag van september Ziekenzondag – Zonnebloemzondag
Zonnebloemen in een tuin: ‘in uw licht zien wij licht’ (Psalm 36,10)
Op deze dag is er ook in kerken aandacht voor de nationale Ziekenzondag waarin zieken met een fysieke handicap en hun 42.000 vrijwilligers in het zonnetje worden gezet. De Nationale Vereniging de Zonnebloem (www.zonnebloem.nl) zorgt met uitjes en activiteiten dat mensen niet vereenzamen, maar zich gedragen weten door anderen.
De dag valt in 2020 op 13 september.
Praktijk
- Plukbloemen in de tuin zie kerktuinen.nl en www.kloostertuinen
- Schikken met de seizoenen zie symbolischschikken.nl
29 september Michaël
De avond valt, Michaël waakt
In bijbelse verhalen bestrijdt aartsengel Michaël het kwaad. Wat geen licht kan verdragen, draagt duisternis in zich. Michaël keert zich tegen die duisternis. Meest in het oog springend is Michaëls strijd tegen de draak, als symbool van de eindstrijd (Openbaring 12). Andere aartsengelen spelen een andere rol, zo is aartsengel Gabriël vooral een boodschapper van God.
De beeltenis van Michaël vinden we in kerken vaak aan de westkant, daar waar de zon ondergaat. De oostkant, waar de zon opgaat, is gereserveerd voor Christus, de Morgenster, de Lichtbrenger, die leven schenkend is.
Eind september ervaren we dat de zon eerder ondergaat, de duisternis valt sneller in. Het werd in de christelijke traditie een herinnering aan Michaël, en daarmee aan alle engelen die licht, warmte en troost brengen en de duisternis verdrijven.
‘Michaëls zomertje’, zo worden de warme na-zomersde dagen wel genoemd die eind september, begin oktober kunnen verrassen. Deze warme, zonnige dagen worden ook elders verbonden met Michaël: bijvoorbeeld in Spanje ‘verano de San Miguel’ en in Wales ‘haf bach Mihangel’.
Kruid
Grote of Aartsengelwortel (Angelica, archangelica) en gewone engelwortel: ze herinneren aan een engel-ervaring.
In de Middeleeuwen was vooral ook de pest één van de ziektes die dood en duisternis bracht. Volgens een legende toonde een engel mensen hoe engelwortel de ziekte kon helpen bestrijden.
Tegenwoordig wordt engelwortel gekweekt om de aromatische olie in de wortel en om de smaak in likeuren. Stukjes van de vaak roodbruine stelen worden ook wel versuikerd of gebruikt bij het koken van rabarber.
Recepten
Eerste woensdag van november: Dankdag voor gewas en arbeid.
Op ‘Oogstdankdag’ wordt stilgestaan bij de oogst van het land en bij de mensen die daaraan bijdroegen. Katholieke kerken betrekken daarbij vaak de tradities van gilden en soms ook van volkstuinverenigingen.
In 1653 werd in Overijssel bij protestanten een vaste dankdag aangewezen: de eerste woensdag van november. Toen de industrialisatie toenam, is de viering in breder perspectief een dankdag voor gewas én arbeid geworden (zie ook Wereld Feesten Almenak). Dikwijls wordt gezond en duurzaam voedsel ingezameld, in de kerk gebracht, worden oogsttafels ingericht, om na de dankzegging dit naar de Voedselbank te brengen.
Dit jaar zijn niet alleen de vruchten van het land geoogst en de vruchten van de arbeid.
Er was door corona ook stilstand. In school en werk. Voor anderen was het juist extra druk, in zaken en in de zorg.
Tijd om terug te kijken en te zien waar we staan. Wat hebben we ervan geleerd? Wat kunnen we meenemen naar het volgende jaar? Genoeg om voor te danken, juist te midden van een wereldwijde crisis. Omdat het de wereld dichterbij brengt. De ander nabij.
Misschien kunnen we daarvoor ook plaatsmaken op onze oogsttafels.
Schikken
– voor passende schikkingen, zie www.symbolischschikken.nl
Vieren
– voor teksten, gedichten en vieringen, zie www.scheppingvieren.nl / oogst
Recepten
– voor recepten, zie www.sameneerlijketen.nl /dankdag
7 november Willibrordus van Utrecht (658-739)
Licht in de Lage Landen
Willibrord wordt geboren in Noord-Engeland. Alcuin (733-804), die het levensverhaal van Willibrord beschrijft, vermeldt dat diens moeder in een droom al voorzag dat zij een zoon zou baren die licht in de duisternis zou brengen.
Willibrordus wordt gevormd in het benedictijnerklooster in Ripon (Engeland). Als hij 31 jaar oud is, steekt hij met 12 monniken de Noordzee over naar het gebied van de Franken. Hij reist met paard en wagen om zijn geloof en zijn kennis van het Evangelie met mensen te delen.
In 695 wordt Willibrord in Rome tot bisschop gewijd en door de Frankische Pepijn van Herstal aangesteld als prediker voor de Friezen in de Lage Landen. Hij sticht in Utrecht volgens de traditie een klooster met kerk, die hij wijdt aan de heilige (Sint) Maarten. De huidige Domkerk draagt nog steeds diens naam, op het Sint Janskerkhof vindt men een standbeeld van Maarten, gezeten op een paard (zie deze Groene Kalender, 11 november). Willibrord geldt als schutspatroon van de rooms-katholieke kerkprovincie Nederland.
Verscheidene waterbronnen gaf men zijn naam: de zgn. ‘Willibrordputjes’, teken van leven, van levendgevend water, bijvoorbeeld in Heiloo.
Veel kerken vieren op 7 november een oecumenisch getinte Willibrordzondag, herinnerend aan degene die het christelijke geloof in de Lage Landen bracht.
Bloem
Asters worden Sint Wilpersblumkes genoemd.
Het zijn bloemen die begin november nog in tuinen bloeien.
De naam Aster is in het Grieks de naam voor ster, stille verwijzing naar het licht dat Willibrord in de duisternis bracht?
4 december Barbara van Nicodemië († omstreeks 300)
Akkers, groen en vruchtbaar
Begin december liggen de akkers er stil bij. Resten van de maisoogst staan als dode stokjes boven de zwarte aarde. Andere akkers zijn geploegd en soms ingezaaid met groenbemesters, zoals bladrammenas of gele mosterd, of al ingezaaid met wintergraan: rogge, tarwe of gerst.
Barbara wordt beschouwd als de heilige die voor de vruchtbaarheid van de akker zorgdraagt. Zij werd opgesloten in een toren maar liet daarin drie vensters maken, een verwijzing naar de Drie-ene God (Vader, Zoon en Geest). Zo kwam er een verbinding tot stand tussen het licht van binnen en van buiten, het leven binnen en het leven buiten, tussen God, haarzelf en de akkers om haar heen.
Babaratwijgen
Op de gedenkdag van Barbara zet men thuis takken van sleedoorn, kers of pruim op water, in de verwachting dat deze rond Kerst tot bloei zullen komen, zoals ook het kind Jezus ‘ontspruit’:
“Een twijg ontspruit aan de stronk van Isaï,
een telg ontbloeit aan zijn wortels” (Jesaja 11,1)
Zogenaamde Barbaratwijgen zijn beeld van hoop en verwachting. Al zichtbaar in de knoppen van de takken, wijzen de twijgen vooruit naar de komst van Jezus die verwacht wordt. Niet ooit eens geboren, maar elke dag opnieuw verwacht en geboren. Een gebeurtenis om elk jaar opnieuw in herinnering te roepen en met takken uit te beelden.
Kruid
– Barbarakruid (Barbarea vulgaris), in de volksmond ook Barbel-kruid, is een teken van vruchtbaarheid. Het kruid blijft in de winter groen en wordt daarom ook wel winterkers genoemd. Het voorziet, als toekruid of als groente, in de winter in de noodzakelijke vitamine C.
– Ook Herik (Sinapsis arvensis), een kruid verwant aan mosterd, blijft groen. Daarom kreeg ook dit kruid de volksnaam Barbarakruid. De gele bloemen in het voorjaar lijken op die van het ‘echte’ Barbarakruid.
Recept
– Sinte-Berb koek (Wie helpt ons aan een recept?)
In volksverhalen wordt Barbara wel gezien als de huishoudster van Sinterklaas.
In Limburg maakte men van wit deeg figuurkoeken en zo ook van Sinte Berb (Barbara) op deze dag.
6 december Nicolaas van Myra (ca. 280-342)
Graan delen
Nicolaas was bisschop in Myra, waar hij ook overleed. Tegenwoordig heet die plaats Demre, zuidwestelijk van Antalya in Turkije. Nicolaas is ook in het Oosten een bekende heilige in de Oosters-Orthodoxe Kerk. Talloze legenden verhalen van zijn bescherming als kindervriend en wonderdoener.
Zo zou hij in het geheim drie buidels goud naar binnen hebben gegooid bij een arme edelman, opdat diens dochters niet in de prostitutie hoefden maar konden trouwen. Omdat men op afbeeldingen van Nicolaas de drie goudbuidels als ‘bollen’ aanzag, werd hij ook beschermheilige van bakkers. Ook zou hij drie scholieren die door een herbergier gedood en in een ton gestopt waren, weer tot leven hebben gewekt. Volgens een andere versie werden drie kleine kinderen in een tobbe met warm water op het vuur gezet maar vergeten door hun moeder. Zij was naar de installatie van Nicolaas als bisschop in Myra gaan kijken en vond haar kinderen ongedeerd terug. Een andere legende verhaalt hoe Nicolaas eens op een schip overvallen werd door een hevige storm. Hij bedaarde de storm, zoals Jezus de storm op het meer (Marcus 4). Het maakte hem tot patroonheilige van zeevaarders.
Genoeg is genoeg
Legendarisch was ook zijn optreden tijdens een grote hongersnood. Nicolaas zag in de haven een schip met graan, bestemd voor Alexandrië en vroeg de kapitein graan af te staan om de hongersnood te keren. De kapitein gaf aan dat gedood te worden als hij met minder graan zou arriveren op zijn bestemming. Nicolaas herinnerde hem aan Jezus, die vijf broden en vissen uitdeelde aan een grote menigte, er was genoeg. De kapitein kende het verhaal, zette een streep op de scheepswand, daar waar het schip het water raakte. Hij gaf Nicolaas toestemming graan te nemen tot de streep boven het wateroppervlak uitkwam. Een wonder geschiedde: het schip bleef even zwaar geladen, nadat er voldoende graan was uitgeladen. Genoeg om de hongersnood te ledigen en om uit te zaaien voor een volgende oogst.
(zie ook www.bijbelin1000seconden.be, het verhaal naar Chantal Leterme)
13 december Lucia van Syracuse († 300)
Licht dragen
Lucia betekent ‘lichtdraagster’. Met name in Zweden wordt Lucia feestelijk herdacht. Meisjes dragen op hun hoofd een vaak groene kaarsenkroon met vijf of zeven kaarsen. Zo zijn zij op deze dag ‘draagsters van het licht’. Zij delen speciale “Luciabroodjes” uit (met saffraan).
Volgens een legende bezocht Lucia met haar zieke moeder het graf van de heilige Agatha (gestorven in de 3e eeuw in Catania), waarna haar moeder genas. Dankbaar schonk Lucia toen al haar bezit aan de armen. In een andere legende wordt verhaald hoe zij in de catacomben afdaalde om brood te brengen aan christenen die zich daar schuil hielden om te ontkomen aan vervolging. Zij droeg daarbij een kaars op haar hoofd als licht op haar pad.
Boom
– Sint-Luciakers is een volksnaam voor de Weichselboom. De boom is verwant aan de kers en wordt ook wel boerenpruim genoemd. Het hout heeft een goede geur. In het Duits wordt deze boom ook wel Sankt-Lucienholz genoemd, in het Frans Bois de Saint-Lucie.
Kruid
– Valkruid (Arnica montana ) of wolverlei heeft de volksnaam Sint Luciaanskruid. Hildegard van Bingen (1098-1179) noemt de plant Wolfislegena. Het was een bekend wondkruid waarvoor men de wortel gebruikte. Tegenwoordig wordt tinctuur uit bloemen nog in de volksgeneeskunde gebruikt. Wellicht dat door de combinatie van de vermeende heilzame werking en de lichte zonnige kleur van de bloem dit kruid aan Lucia herinnerde.
Recepten
8 januari Gudula (Goedele) van Brussel (ca 650 – 712)
Licht dat niet dooft
Licht typeerde Gudula’s leven. Op afbeeldingen zien we haar met een lamp of lantaarn, een kwetsbaar licht dat niet dooft, ook al is er nog zoveel dat het licht bedreigt.
Gudula werd geboren omstreeks 650 in een kasteel “Hof ter Hamme” niet ver van Moorsel, Vlaanderen. Zij kreeg onderwijs in de abdij van Nijvel. Daar was de heilige Gertrudis abdis, een nicht van haar moeder (zie ook deze Groene Kalender, 17 maart).
Nadat Gertrudis gestorven was, keerde Gudula terug naar het huidige Herdersem en begon met de zorg voor armen en zieken.
Een reliek van haar is, vanuit Moorsel waar zij begraven werd, in Brussel terecht gekomen. Daar werd een kathedraal aan haar gewijd.
In 2012 kwam Gudula ook “terug” in de kerk van Lochem: met een bescheiden beeld in een nis in het koor. De Oude Kerk in Lochem is destijds aan haar gewijd en haar beeltenis zal er zeker een plek gehad hebben. Door de reformatie in de 16e eeuw werd het een protestantse kerk en verdwenen alle beelden.
In 2012, 13 eeuwen na haar sterven, werd een Gudulawandelroute uitgezet vanaf de locatie waar zij geboren is naar Moorsel waar zij uiteindelijk begraven is.
De Missa Gudula uit de 18e eeuw is van de hand van de Brusselse componist Charles Joseph van Helmont. In het Gudula officie uit het begin van de 14e eeuw wordt de lantaarn van Gudula bezongen. Tot op vandaag zingt in Lochem de Capella Gudula er prachtige muziek!
Licht
Het verhaal gaat dat Gudula in het donker bij het eerste hanengekraai met een lamp op weg is naar de kerk in Moorsel om te bidden: om de zegen van God te vragen over haar werk dat in het teken van zorg en naastenliefde staat. Zij draagt een lamp die zij volgens de overlevering brandend hield met hulp van een engel. 
De duivel probeert het licht uit te blazen, maar haar geloof en gebed waren, zoals in veel heiligenverhalen, sterker. In de lange winternacht wordt het goddelijke Licht, dat met Jezus is geboren, elke dag sterker. Een afbeelding laat zien hoe zij haar handschoen aan een zonnestraal hangt en hoe een engel bij haar staat in het licht. Daaraan hield Gudula vast.
Populier
Toen Gudula stierf, midden in de winter, kwam bij haar graf spontaan een populier in bloei. Het is een beeld van de bloeiende levensboom, van een leven dat tot bloei en rijping kwam.
22 januari Thich Nhat Hanh
Thich Nhat Hanh, die leefde van 11 oktober 1926 tot 22 januari 2022, was een Vietnamese boeddhistische monnik, vredesactivist, dichter en schrijver die als banneling een groot deel van zijn leven in Frankrijk heeft gewoond. Als Zen meester zette hij zich zijn leven lang in voor vrede, geweldloosheid en het verlichten van het lijden. Kranten noemden hem de invloedrijkste boeddhist van de voorbije eeuw, na de Dalai lama.
In de jaren zeventig bracht hij de westerse wereld in aanraking met het begrip mindfulness. Tijdens zijn reizen naar de VS pleitte hij voor vrede en kwam in contact met Martin Luther King, die hem in 1967 nomineerde voor de Nobelprijs voor de vrede vanwege zijn pacifistisch activisme. Intussen bleef Thich bleef zich onverminderd voor Vietnamese bootvluchtelingen inzetten en richtte hij zijn spirituele activiteiten voortaan op de Westerse wereld. Hij schreef vele boeken, waaronder het recente Met Zen de planeet redden (2022), voor iedereen die zich machteloos voelt bij de grote problemen van deze tijd. Door onze geest te veranderen, ons kijken en denken over de wereld, kunnen we het verschil maken. Zie verder https://nl.wikipedia.org/wiki/Thich_Nhat_Hanh
Na zijn dood herinneren zijn tien Love Letters to the Earth aan zijn consequente levenshouding. De Engelse meditaties vormen een levende dialoog met de Aarde. Ze zijn te lezen en te beluisteren via Emergency Magazine, https://emergencemagazine.org/essay/ten-love-letters-to-the-earth/
5 februari Agatha van Catanië (3e eeuw)
Vuurvaste vrouw
met kruisheren
Agatha is een Italiaanse heilige uit de 3e eeuw. Zij behoort tot de groep van zeven vrouwen van vroegchristelijke heiligen, namelijk Agatha, Maria Magdalena, Agnes, Anasthasia, Cecelia, Catharina, Lucia, die met vervolgingen te maken kregen. Hun keuze voor het christendom en niet voor het huwelijk met een wereldlijke huwelijkskandidaat ontmoette weerstand. In legenden wordt verhaald hoe zij om hun standvastig geloof als martelaar werden gedood. Zo verging het ook Agatha, verhaald wordt hoe tijdens haar martelingen de grond begon te beven.
Vuur
Agatha leefde in Catanië aan de voet van de vulkaan Etna. Een jaar naar haar dood begon de grond van de vulkaan te trillen en de berg vuur te spuwen.
Gelovigen gingen naar het graf van Agatha, pakten haar halsdoek, staken die op een lans en liepen ermee de berg tegemoet.
Zo werd verder onheil voorkomen: het vuurspuwen verstomde. Zij werd de patroonheilige van het vuur.
Agatha in Nederland
Ten zuiden van Cuijck werd in 1371 door Kruisheren een klooster gesticht bij een kapel genoemd naar St Agatha. De Kruisheren waren van oorsprong bekend als geestelijke verzorgers van de kruistochtridders. Het klooster heeft de reformatie doorstaan en is het oudste doorlopend bewoonde klooster van Nederland. De tuin heeft (bij de oude visvijvers) een bergje, die aan de Etna kan doen herinneren. De ruim twee hectare tuin is openbaar, in 2021 bestaan klooster en tuin 650 jaar. Bij dit klooster vormde zich het dorp St Agatha.
Dat Agatha ook in Nederland voet aan wal kreeg, komt waarschijnlijk omdat relieken van haar door heel Europa verspreid werden vanwege de vermeende heilskracht tegen vuur en ander onheil. De ridders die op kruistocht waren geweest hadden veel relieken van St Agatha gekocht en ook verspreid.
Volgens een legende werd een vrouw in Holland, bij een aanval van de Vikingen, belaagd door diens vuur. Plaats van handeling: iets noordelijk van de kustplaats Velzen. Zij roept St Agatha aan en de plek begint te beven. Zo zou ‘Beverwijk’ aan zijn naam gekomen zijn, het werd een pelgrimsoord voor St Agatha. (Bron: G.S. Hoekstra, Heiligen in het Oosten, Doetinchem, 2012).
Ook Delft kent een voormalig klooster gewijd aan St Agatha. Willem van Oranje werd er doodgeschoten.
6 februari Dorothea van Caesarea (ca 300)
Vruchten uit het paradijs
Dorothea met maandje (links)
en jongetje (rechts op afbeelding)
Dorothea is de beschermheilige van bloembindsters en hoveniers geworden. Zij stierf omstreeks 305 en is een typisch vroeg-christelijke martelaar.
Op haar gedenkdag bloeien in Nederland sneeuwklokjes, paarse dovenetel en winterakoniet.
Een rechter spreekt het doodsvonnis over haar uit. Zijn secretaris vraagt Dorothea om hem de vruchten uit het paradijs te sturen. Het is februari, winter. Bij het schavot verschijnt een jongetje in een jasje bezaaid met fonkelende sterren en met een mand vol rozen en appels. Dorothea vraagt hem dat mandje naar de secretaris van de rechter te brengen.
Winstwaarschuwing
Bij dergelijke legenden over heiligen past een “winstwaarschuwing”:
succesverhalen, wonder- en heldenverhalen, zijn geen garantie voor de toekomst. Heiligenlegenden staan vol symboliek.
Mencwil met het verhaal iets duidelijk maken. In het verhaal ligt een betekenis besloten.
Zo zijn er talloze impliciete verwijzingen naar bijbelteksten, zoals de vruchten van het paradijs, en de vrucht van geloofsvertrouwen bij Dorothea. Duivelse verleidingen zijn nooit ver en het lijden maakt steeds deel uit van gelovig leven. Bovenal is er de droom van een hemels en aards paradijs waarin liefde en vruchten rijkelijk worden gedeeld. De context waarin het verhaal speelt is er een van bemoediging, van hoop, in tijden die zich dikwijls kenmerkten door christenvervolgingen en wreedheid.
17 maart: Gertrudis (Geertruida) van Nijvel († 659)
Tuinvrouw, beschermer tegen muizenplagen
“Tuin op Geertruid,
warmte komt de grond uit”
Gertrudis koos al jong voor het kloosterleven in een klooster in Nijvel (België) dat werd gesticht door haar moeder toen haar vader overleed (zie heiligennet.nl).
Zij werd patroonheilige voor tuinders: half maart is de aarde warm genoeg om in de tuin aan de slag te gaan.
Gertrudis wordt als abdis afgebeeld met muizen die langs haar staf omhoog kruipen. Muizen worden beschouwd als onreine dieren die een plaag kunnen vormen en oogsten laten mislukken. Geertruid wordt met name aangeroepen bij plagen. De muizen op afbeeldingen herinneren aan haar als beschermster tegen muizenplagen en daarom als redder van mensen. De muizen zou men ook kunnen zien als beeld van onreine zielen die, om hun leven te redden, hun zieleheil en bescherming bij haar zoeken.
Door water uit een bron bij haar crypte in de Sint Gertrudiskerk over de velden te gieten hoopte men te voorkomen dat veldmuizen een plaag werden. Het onderwater zetten van grasland wordt nog steeds toegepast om een muizenplaag te bestrijden.
Heildronk op het leven
Gertrudis nam afscheid van een ridder die verliefd op haar was met een heildronk op zijn leven. Die ridder bleef verliefd en deed alles om haar terug te krijgen: hij schonk zelfs zijn ziel aan de duivel. Het lukte ook de duvel niet om, na zeven jaar, haar voor hem terug te winnen. Zij bleef God trouw. Geertruid’s heildronk op zijn leven bleek sterker, ook de ridder bleef in leven. Een dergelijke heildronk kreeg de naam St Geertensminne! Een recept konden wij niet achterhalen …
25 maart: Maria boodschap
Een nieuwe lente
Deze dag, negen maanden voor de geboorte van Jezus, herinnert aan de boodschap die Maria van een engel krijgt dat zij zwanger zal worden (25 december; Lucas 1, 1-38). Goddelijke liefde en barmhartigheid zullen zichtbaar worden in dat kind.
Op afbeeldingen wordt het verhaal heel vaak uitgebeeld, met kenmerkende elementen. Vaak leest Maria een boek, de bijbel als verhaal van God en mensen. De engel draagt dikwijls een tak met een witte lelie, nog met een verscholen bloemknop. Soms is een groene lenteboom te zien als verwijzing naar de levensboom en wordt Maria afgebeeld als een tweede Eva. Vaak is ook een duif te zien: Gods geest zal op Maria en haar kind rusten.
Maria boodschap, een lentegedicht
Naar ’t midden van de dag,
in het midden van de rozen,
toen het geen winter meer
en nog geen zomer was,
zat in de schaduw van
haar wimpers zacht te blozen,
over een open blad,
de reine Maagd – en las.
Haar kleed was verse sneeuw;
met duizend ogen staarde
de blauwe lucht door ‘t loof
naar zoveel zuiverheid;
en boven Haar was hoog
de hemel, – en de aarde
lag stil en ver in ’t licht,
als een gespreid tapijt.
Haar sluier, schemerblauw,
viel langs Haar wangen teder,
en om Haar schoudren op
Haar blote voeten neer
en langzaam over ’t blad,
woog als een engelveder
een blanke bloesemtwijg
zijn schaduw heen en weer.
Zij hoorde noch zij zag
de vogel die, verscholen
als uit een open bloem
voor Haar een wijsje floot,
maar diep gebogen en
Haar voeten in violen,
vernam zij God alleen
en wat het blad besloot:
De regens zijn voorbij,
de winter is verscheiden
en gulden regen loopt
langs rank en wijnstok uit;
het duifje lokt de duif
en tussen leliën weiden
en in de rozenhof
De bruid’gom en de bruid …
Naar ’t midden van de dag
In ’t midden van de rozen,
– als woei een verre geur,
een nieuwe lente aan –
hief zij verbaasd haar blik
en zag de Vlekkeloze
vóór haar, vol eerbied, de
Gezant des Hemels staan.
Die groette Haar en ging …
en zo mijn cel na regen
ontvangt een zonnestraal
door haar verhelderd glas,
ontving zij in haar schoot
toen wondervol een zegen,
toen het geen winter meer
en nog geen zomer was.
(Jaques Schreurs, Wierookgraan, Utrecht Spectrum, 1944)
Lang
nadat de engel was gegaan
stond Maria daar nog
diep verwonderd
In de bomen woonde
het licht
dat haar was overkomen.
(Corja Bekius)
26 maart Ludger van Münster (†809)
Ganzen vertrekken
Ludgerius, apostel voor Friezen en Saksen, wordt afgebeeld met ganzen. Omstreeks zijn gedenkdag vertrekken de ganzen naar hun broedgebieden in het Noorden. Rond 3 oktober, de dag dat de relikwieën van Ludger overgebracht werden naar de dom van Münster, komen de ganzen weer terug om hier te overwinteren.
Volgens overlevering bevrijdde Ludger een akker van ganzen die daar overwinterden en fourageerden. Een andere legende verhaalt dat Ludger de ganzen tam maakte. Keltische christenen beschouwden ganzen als symbool van de Geest.
De noordelijke Nederlanden behoorden destijds tot het bisdom Münster (nu Duitsland). Ludger werd in Zuilen bij Utrecht geboren en kreeg als benedictijn zijn opleiding in York (Engeland) en in het klooster Montecassino (Italië) dat door Benedictus werd gesticht. Op verzoek van keizer Karel de Grote keert Ludger terug naar een klooster bij het huidige Münster. Hij stichtte de dom in Münster en was missionaris in het land van de Friezen. Als missionaris voor de Saksen volgde hij omstreeks 780 Lebuïnus van Deventer op.
28 maart Witte Donderdag
Graan en Brood
‘Als een graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft het één graankorrel, maar wanneer hij sterft draagt hij veel vrucht.’ (Johannes 12, 20 e.v.)
Dit natuurbeeld met betrekking tot dood en leven, en vruchtbaar leven, wordt toegepast op het leven en sterven van Jezus. Het wordt tot een krachtig beeld met een nog diepere betekenis als het verbonden wordt met het alledaagse beeld van het brood. De graankorrels worden vermalen tot meel voor brood dat zelf weer gebroken en gedeeld wordt: ‘Ik ben het brood dat leven geeft’, als beeld van Jezus zelf (Johannes 6, 25 e.v.).
Recepten
– Witte Donderdagsoep, zie www.sameneerlijketen.nl
en verder:
- Apostelbrokken met kruidensoep
- Brandnetelsoep
- Groene pannekoeken
- Gründonnerstagsuppe
- Witte Donderdagsoep
Schikken
Vieren
30 maart Quirinus van Neuss (ca. 117/130)
Tot leven komen
Quirinus was een Romeinse legerofficier die paus Alexander moest bewaken. Volgens verhalen genas de paus Quirinus’ dochter van een klierziekte. Hij bekeerde zich vervolgens met zijn dochter tot het christendom en stierf de marteldood. Quirinus kwam ‘tot leven’ toen Paus Leo IX de relieken van Quirinus in 1050 schonk aan zijn zus. Zij verbleef in de abdij van de benedictinessen in Neuss. Al gauw daarna komen er bedevaarten op gang en wordt Quirinus aangeroepen bij beenwonden en andere verwondingen en ziekten.
Klein hoefblad (Tussilago farfara)
Het kleinhoefblad heette vroeger sancti Quirini, in de volksmond Quirijnskruid en Sinte-Carijnskruid. Carijn (korijn) verwijst in het Vlaams naar ‘korijnzeer’, een zwerende huidziekte. Het zonnige hoefblad bloeit omstreeks 30 maart, de datum waarop Quirinus herdacht wordt. De bladen verschijnen later. Ze bevatten een hoog slijmstofgehalte en worden gebruikt als wondmiddel, maar ook als verzachtend middel bij hoest en keelpijn. Plinius in zijn Naturalis Historia (1e eeuw) geeft een beschrijving van een geneesmiddel met klein hoefblad. De Latijnse naam verwijst naar gebruik van de plant als hoestmiddel (tussis hoesten, agere verdrijven). De naam hoestblad zou een betere naam zijn dan hoefblad, dat naar de hoefvorm van het blad verwijst.
9 april Dietrich Bonhoeffer (1906 – 1945)
Vrijheid, verantwoordelijkheid en een veertje hoop
De Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer is op 9 april 1945 door executie om het leven gekomen. Hij werd een jaar eerder, op 5 april 1943, gearresteerd in Berlijn. Tot zijn dood schrijft hij in de gevangenis gebeden en gedichten. In brieven aan zijn verloofde en aan een vriend worden de teksten, die op velen diepe indruk maakten, naar buiten gesmokkeld.
Bonhoeffer schrijft over vrijheid, verantwoordelijkheid en vriendschap. En over zijn geloof: dat hij zich gedragen weet door God. Recent zijn werkboekjes uitgegeven door het Bonhoeffer Werkgezelschap in samenwerking met Stichting de Roos (Culemborg).
Christien Crouwel schrijft: “Hij groeide op in een randkerkelijk gezin. Hij promoveert op ‘De kerk als gemeenschap van heiligen’. Hij wordt jeugdsecretaris van de ‘Wereldbond voor internationaal vriendschapswerk voor de kerken’. In 1934 roept hij op tot een oecumenisch concilie: want alleen in oecumenisch verband kan de kerk van Christus bereiken wat een enkele christen of een kerk niet vermag: de wereld de wapens uit handen slaan, de oorlog verbieden en zo spreken ‘dat de wereld tandenknarsend het woord van vrede verneemt en de volken zich verheugen’.”
In Bonhoeffer’s teksten vinden we beelden van ‘buiten’, uit de natuur. Corrie Kopmels (afgekort: CK) en Rene van Loenen (afgekort: RL) herschreven gedichten en teksten van Bonhoeffer, om bij te mediteren en of ze te zingen. Hier enkele voorbeelden:
Bomen, bid voor ons
in deze bange tijden
met honderd handen tegelijk.
Hongerige meeuwen, schreeuw
stamel, stenen in de muren.
Smeek, smeltend ijs en bid,
(CK, bij de tekst van Bonhoeffer, Gebed in grote nood, november 1943)
(…)
Dat met de troostende geluiden
die de watervogels maken
ook de slaap zal komen.
Ik nestel me,
trek de nacht over mij heen.
(CK, bij de tekst van Bonhoeffer, Avondgebed, 1943)
Laat warm en rustig nu de kaarsen branden
door u in onze duisternis gebracht.
(…)
we weten het: uw licht schijnt in de nacht.
(Bonhoeffer, Goede machten, december 1944)
(…)
Sta op, ik ga leven,
de nacht is voorbij
Zwermen ganzen groeten de wereld.
Nieuwe gezichten vangen mijn blik.
(CK, bij de tekst van Bonhoeffer, Morgengebed, 1943)
Naast het vruchtbare korenveld,
vol zorg en met eerbied bewerkt,
soms met bloed, zweet en tranen,
naast de akker van hun dagelijks brood,
laten mensen toch ook
de mooie korenbloem bloeien.
Niemand heeft haar geplant of begoten.
Weerloos groeit ze in vrijheid,
in vrolijk vertrouwen dat haar het leven
onder de hemelboog wordt gegund.
(…)
Niet alleen de rijpe vrucht
ook de bloesem is prachtig.
Of de bloesem er is voor de vrucht
of de vrucht voor de bloesem?
Wie zal het weten?
Toch zijn ze ons beiden gegeven.
Een kostbare, zeldzame bloesem,
ontsproten aan vrijheid van geest,
onbevreesd, speels, vol vertrouwen
In het uur van geluk,
zo is de vriend voor de vriend.
(Bonhoeffer, uit: De Vriend, augustus 1944)
Je komt de vrijheid op het spoor,
trouw aan die ene stem,
(…)
standvastig, kalm en onverstoord:
geheim om uit te leven
en uitzicht van Godswege.
(RL, Pelgrimslied, bij Bonhoeffer, gedicht Vrijheid)
Een godsgeschenk, ons in de handen gelegd
is vrijheid, kostbaar zaaigoed (…)
bewaard, gekoesterd en weer doorgegeven,
zo vindt het zaad de ruimte van het leven.
(RL, liedtekst uit Lied van de Vrijheid, gebaseerd op de twee peilers van vrijheid volgens Bonhoeffer: verantwoordelijkheid en gehoorzaamheid, juli 1944)
Hoop is dat ding met veertjes
dat neerstrijkt in de ziel
en wijsjes zonder woorden zingt
en nooit valt hij er stil.
Hoe hard de wind ook waaien zal
hoe hevig ook de storm
(…)
dat vogeltje houdt vol.
(Tekst oorspronkelijk van Emily Dickinson, 1830-1886, vertaling Ans Bouter)
Bronnen
Zie voor de volledige teksten de uitgaven:
– Bonhoeffer 75, Gedichten en gebeden in gevangenschap (Werkschrift 2019 -2020, De Roos, Culemborg).
– Bonhoeffer 75, Van Horen zingen – Voor Witte Donderdag en bevrijdingsmaaltijd (De Roos, Culemborg en Raad van Kerken, 2020), ook te downloaden als ‘materiaal rond 4 en 5 mei’ via www.raadvankerken.nl
Recepten
– Voor “vrijheidsmaaltijden” zie www.sameneerlijketen.nl
– Suggesties daarbij voor organisatie en gesprek, zie boven, Bonhoeffer 75: van Horen Zingen, pag. 11.
Schikkingen en Vieren
Zie www.symbolischschikken.nl bij Bijzondere Thema’s – Nationale dagen / Bonhoeffer
Zie www.scheppingvieren.nl onder het thema vrijheid/Jeanette van Osselen (Hemelvaart)
12,13,14 mei IJsheiligen: Pancratius, Servatius, Bonifatius
Nachtvorst en toch een groen graf
– Pancraas, Servaas en Bonifaas, zij geven vorst en ijs helaas
– Voor de nachtvorst zijt gij niet beschermd, totdat Servatius zich ontfermt
– Tot Bonifaas, die strenge baas, wees voor vrucht op vorst beducht
jasmijn
Pancratius, Servatius en Bonifatius worden beschouwd als ‘ijsheiligen’ en achtereenvolgens op 12, 13 en 14 mei herdacht. Allerlei tuin- en weerspreuken herinneren aan hen. Nachtvorst kan in het late voorjaar fnuikend zijn voor bloesems van vruchtbomen. Met het buitenzetten van potplanten kan men daarom maar beter wachten tot na de IJsheiligen.
Pancratius van Rome en Bonifatius van Tarsus waren tijdgenoten. Bonifatius werd omstreeks 306/307, vier jaar na Pancratius, onthoofd in Rome. Niet te verwarren met ‘onze’ Sint Bonifatius die bij Dokkum werd vermoord (754).
Over Servatius – eerste Nederlandse bisschop – gaat de legende dat hij in 384 zijn bisschopszetel wilde verplaatsen van Tongeren naar Maastricht. Onderweg overleed hij. Toen hij in Maastricht werd begraven, bleef zijn graf groen. De Sint-Servaas kerk in Maastricht herinnert aan hem.
sering
Bloem
– De Sering wordt ook Servaasbloem genoemd omdat het begin van bloei van deze geurende struik zo rond deze dagen, de IJsheiligen, ligt.