Vieren of gedenken, in alle rust of met elkaar.
Laat je inspireren door oude gewoontes, groene symboliek, markante personen, inspirerende initiatieven, smaakvolle recepten, toepasselijke teksten, en praktische tips.
13 december Lucia van Syracuse († 300)
Licht dragen
Lucia betekent ‘lichtdraagster’. Met name in Zweden wordt Lucia feestelijk herdacht. Meisjes dragen op hun hoofd een vaak groene kaarsenkroon met vijf of zeven kaarsen. Zo zijn zij op deze dag ‘draagsters van het licht’. Zij delen speciale “Luciabroodjes” uit (met saffraan).
Volgens een legende bezocht Lucia met haar zieke moeder het graf van de heilige Agatha (gestorven in de 3e eeuw in Catania), waarna haar moeder genas. Dankbaar schonk Lucia toen al haar bezit aan de armen. In een andere legende wordt verhaald hoe zij in de catacomben afdaalde om brood te brengen aan christenen die zich daar schuil hielden om te ontkomen aan vervolging. Zij droeg daarbij een kaars op haar hoofd als licht op haar pad.
Boom
– Sint-Luciakers is een volksnaam voor de Weichselboom. De boom is verwant aan de kers en wordt ook wel boerenpruim genoemd. Het hout heeft een goede geur. In het Duits wordt deze boom ook wel Sankt-Lucienholz genoemd, in het Frans Bois de Saint-Lucie.
Kruid
– Valkruid (Arnica montana ) of wolverlei heeft de volksnaam Sint Luciaanskruid. Hildegard van Bingen (1098-1179) noemt de plant Wolfislegena. Het was een bekend wondkruid waarvoor men de wortel gebruikte. Tegenwoordig wordt tinctuur uit bloemen nog in de volksgeneeskunde gebruikt. Wellicht dat door de combinatie van de vermeende heilzame werking en de lichte zonnige kleur van de bloem dit kruid aan Lucia herinnerde.
Recepten
Licht en leven
– “Het volk dat in duisternis ronddwaalt, ziet een schitterend licht. Zij die in het donker wonen, worden door een helder licht beschenen” (Jesaja 9,1)
– “Dat licht van de Eeuwige wil tot ons komen en verblijf in ons nemen” (Johannes 14,23)
Licht dat de duisternis verbreekt, is het thema dat vanaf kerstavond (24 december), in de kerstnacht en in de dagen daarna doorklinkt.
Een heldere ster aan de hemel werd voor mensen een teken van heil. De stralende morgenster wordt een beeld van Jezus (Openbaring 22,16). Wijzen gaan naar de ster op zoek in het kerstverhaal volgens Lucas.
Groene boom
De altijd groene boom die als levensboom vrucht draagt, komt in verhalen bij veel volken voor en is een algemeen beeld van hoop en vertrouwen in nieuw en vruchtbaar leven. In het verhaal in Genesis 2 wordt ook een verband gelegd met toekomst, zie ook: “Wie overwint, zal Ik te eten geven van de levensboom, die in de tuin van God staat” (Openbaring 2,7).
In de Middeleeuwen ontstond in de Elzas de traditie om rond Kerst een groene boom op het kerkplein te plaatsen, versierd met vruchten, waaronder appeltjes: het beeld van de groene levensboom die altijd vrucht draagt. Zo wordt het nieuwe leven gevierd, Maarten Luther gaf er tijdens de reformatie steun aan. De boom kreeg later een plaats in de kerk en aan het einde van de 19e eeuw werd het gebruik een boom in huis te plaatsen.
Kerststal
Franciscus van Assisi kreeg, op zijn verzoek, in 1223 toestemming om Jezus’ geboorte zo tastbaar mogelijk te maken. De kerststal deed zijn intrede. Deze kerststal werd uitgebeeld met echte os en ezel, levende have. De kerken namen dit voorbeeld over, en later kreeg de kerststal ook in een plek thuis.
Franciscus maakte duidelijk dat men in de kerstnacht extra goed voor de dieren moest zorgen en ook de vogels moest voeren. De dieren zijn voor hem broers en zussen, zo spreekt hij over en met ze. Daarom betrekt hij ze bij de viering van de ‘menswording’ van God.
Materiaal om Kerstmis te vieren – zie www.scheppingvieren.nl/Kerst
Smakelijke recepten
Aan tafel met de feestelijke liturgische kleur wit of rondom een stervorm met ingrediënten van het winterse seizoen, zie: www.sameneerlijketen.nl/Kerst
Aankleding voor de viering – zie www.symbolischschikken.nl/Kerst
26 december Stefanus (Jeruzalem, † omstreeks 35 nChr.)
Vuur en steen
Stefanus, een Griekstalige jood, was door de apostelen aangesteld als diaken (Handelingen 6,5-7). Hij werd gedood door steniging en was daarmee de eerste ‘christelijke’ martelaar. Zijn gedenkdag is verbonden met Kerstmis, zijn dood houdt immers direkt verband met zijn navolging van Jezus.
De liturgische kleur rood op deze dag, verwijst naar het bloed van zijn martelaarschap, maar ook naar het gloedrode vuur van de geest van liefde. Vuur dat zich niet laat uitdoven.
Brandewijn
Stefanus werd beschermheilige van paarden. In Duitsland en Zweden wordt deze dag ook wel ‘paardendag genoemd. De ruiters rijden op hun paarden door de velden en om de akkers heen, om zo de vruchtbaarheid te bevorderen, een oude Germaanse traditie. In herbergen kregen de ruiters vervolgens hun Sint Steffensminne: brandewijn.
Kruid
– Heksenruid (Circae sp.) wordt ook wel Stevenskruid genoemd, in het Duits Sankt Stephanskraut.
1 januari Nieuwjaarsdag
Pelgrimeren naar een land van melk en honing
Een nieuw jaar, een nieuw begin. Nieuwjaar, een octaaf: acht dagen na Kerstmis. De achtste dag is de dag waarop een joods jongetje besneden wordt en het zijn naam ontvangt. De zoon van Maria krijgt de naam Jezus: ‘God redt’.
In Uw naam beginnen alle dagen,
een nieuwe jaarkring ligt voor mij gereed,
een jaar, dat ik in Uw naam wil dragen …
Uit: Wierookgraan, gebedenboek – H. Kuitenbrouwer en G. Smit
Melk en honing
De achtste dag, tevens de eerste dag van een nieuwe week, staat symbool voor een nieuw begin. De eerste dag van het nieuwe jaar wordt een dag met goede voornemens: op weg naar duurzaam leven op een groene aarde?!
Melk en honing zijn een bijbels beeld van een land van belofte, beeld van het goede leven, zoals beschreven in het verhaal van de uittocht:
‘Ik heb besloten jullie uit de ellende in Egypte weg te halen en je naar een land te brengen dat overvloeit van melk en honing’ (Exodus 3, 17).
Melk betekent dat er vee kan grazen, dat er water is om gras te laten groeien, dat er voedsel is voor mens en dier.
De profeet Jesaja bemoedigt het volk met een teken dat de Heer zelf aan het nageslacht van David zal geven:
‘De jonge vrouw is zwanger, zij zal spoedig een zoon baren en hem Immanuel, ‘God met ons’, noemen. Boter en honing zal hij eten, totdat hij in staat is om het kwade te verwerpen en het goede te kiezen’ (Jesaja 7, 14-15)
Recepten
Zie ook Oud- en Nieuwjaar op de website www.sameneerlijketen.nl
Hier vindt u recepten voor:
– melk- en honingkoek: honingkoek
– welkomstdrank: slemp
Vieren
– Bijbelteksten: Jesaja 7, 10-17; Genesis 1 en 2; Exodus 3, 17
– Teksten voor vieringen (wintertijd)
– Gedicht Pelgrimage:
(…) Gaan
is antwoord, hoop en
leven,
ja zeggen, uit handen geven
als het moet
opnieuw beginnen,
liefde vinden,
goedheid – vrede – delen,
visioen.
Jeanette van Osselen http://www.scheppingvieren.nl/pelgrimage/
6 januari Epifanie – Het feest van Driekoningen
Een ster zet mensen op een ander spoor
Epifanie betekent aan het licht komen, ‘openbaar worden’. De bijzondere betekenis van Jezus komt aan het licht. Een ster wijst de weg en staat stil bij een pasgeboren kind in al zijn kwetsbaarheid.
In het kerkelijk jaar krijgt op 6 januari het verhaal van de magiërs (wijzen) aandacht. In de Kerken van het Oosten heeft niet het kerstverhaal van Jezus’ geboorte een centrale plaats maar is dit Epifaniefeest het belangrijkste feest (Matteüs 2, 10-11).
In de traditie worden de wijzen afgebeeld als koningen die, gedachtig Psalm 72, 10 en Jesaja 60, 1-3 en 6, “de Rechtvaardige” geschenken brengen. Zij vertegenwoordigen de drie toen bekende werelddelen, Europa, Azië en Afrika: dit kind heeft kennelijk betekenis voor de hele wereld. Soms worden de koningen in drie levensfasen getoond: Melchior als grijsaard, Balthasar als bebaarde volwassene en Caspar als jonge man, zonder baard met een donker gelaat.
De andere weg
Dankzij de liefdevolle barmhartigheid van onze God
zal het stralende licht uit de hemel over ons opgaan
en verschijnen aan allen die leven in duisternis
en verkeren in de schaduw van de dood,
zodat we onze voeten kunnen zetten op de weg van de vrede.
Lucas 1, 77-79
Een ster wijst de weg naar een kind,
klein en kwetsbaar.
Een kroon van leven
gaat aan machtige heersers voorbij.
Zij die het kind aanschouwen,
kiezen een andere weg.
Een weg van verbondenheid met het al,
en weg die recht doet, vrede sticht,
respect voor de aarde toont.
Tini Brugge
Ster
In de Oudheid symboliseert het opgaan van een heldere ster de komst van een belangrijk persoon. Bileam ziet in een ster een verwijzing naar een machtig mens: een ster komt op uit Jakob (Numeri 24, 17). In het Driekoningenverhaal duidt de ster op Jezus’ betekenis: Toen Jezus geboren was in Betlehem in Judea, kwamen er magiërs uit het Oosten in Jeruzalem aan. Ze vroegen: ‘Waar is de pasgeboren koning van de Joden? Wij hebben namelijk zijn ster zien opgaan en zijn gekomen om hem eer te bewijzen.’ (Matteüs 2, 1-2). In het laatste bijbelboek wordt Jezus morgenster genoemd: (…) de telg van David, zijn nakomeling, de stralende morgenster (Openbaring 22, 16).
Hij is de ster, hij is de zon,
hij is de eeuwige levensbron,
uit plant en steen,
uit zee en licht
straalt zijn godd’lijk aangezicht.
Novalis
Goud, wierook en mirre
Het goud dat de magiërs meebrengen wordt gezien als symbool voor het koningschap van Jezus, wierook als een teken van zijn priesterschap (opdragen van een reukoffer) en mirre om zijn menszijn aan te duiden (balsem voor het lichaam).
Wierook is een hars dat door twee bomen wordt afgescheiden (uitgezweet) door bladeren en takken. Het zijn middelgrote heesters van het geslacht Boswellia. De productie van de hars kan worden gestimuleerd door in de stam een snede te maken. De heerlijk ruikende wierookkorrels worden nog steeds in kerkelijke rituelen gebruikt.
Mirre is eveneens een geurende hars die wordt uitgezweet door ‘mirrebomen’. Waarschijnlijk zijn dat onder meer de Commiphora abyssinica en andere doornige, grillig vertakte heesters en kleine boompjes die op rotsgrond groeien. De takken en blaadjes geven spontaan de geurende harskorrels af. Mirre is de kostbaarste hars uit die tijd en werd verwerkt in zalfolie. Zowel bij de geboorte van Jezus als bij zijn kruisiging (Marcus 15, 23) wordt verwezen naar mirre.
Recepten
Meer over Driekoningen op de website www.sameneerlijketen.nl
Hier vindt u recepten voor Driekoningenpap, Driekoningenbrood, Driekoningenbrood met rozijnen, Driekoningenthee, en Driekoningentaart met amandelen en een boon (verrassing).
Schikken
– Met een ster, zie Ster bij Epifanie op de website van symbolisch bloemschikken.
Vieren
– Bijbelteksten: Matteus 2, 10-12; Psalm 72; Jesaja 60, 1-3, 6
– Symboliek van de ster: Matteüs 2, 10-12, Numeri 24, 17
– Zie het gedicht ‘Aan het licht komen ...’, Jeanette van Osselen op de website www.scheppingvieren.nl
De komst van de wijzen
Zij die op sterren reizen,
op hun innerlijk kompas,
zijn de zieners en de wijzen,
zoekers in de grote nacht.
Zij die op sterren reizen,
varend op de hemelkaart,
zoeken tekens in de ruimte
naar het hart van het bestaan.
Zij die op sterren reizen
vinden sterren in hun hart,
worden nieuwe zieners, wijzen
van een stralend gouden dag.
Zij die op sterren reizen
brengen daarvandaan iets mee,
want de afglans van de sferen
geurt als wierook om ons heen.
Uit: Kerstoratorium ‘Als appelbloesem in de winter’, Marijke de Bruijne
– Zie verder www.scheppingvieren.nl
Vieren
Sterzingen
Kinderen trekken zingend als koningen verkleed met een ster langs de huizen. Soms gaan zij vanuit de kerk op weg en worden uitgezonden met een boodschap. Het bedelen om snoep wordt dan verbonden met een andere opdracht: voedsel verzamelen voor de voedselbank, op een andere wijze bijdragen aan duurzaamheid of gerechtigheid. Je kunt het zien als ‘een andere weg’ gaan, na (aan)geraakt te zijn door het kind.
Averechtse processie
In sommige kerken liep men vóór de hoogmis, bij wijze van kleine processie, tegen de gewone richting in. Als het ware tegen de stroom in, de keuze “voor een andere weg in het licht van Jezus”.
8 januari Gudula (Goedele) van Brussel (ca 650 – 712)
Licht dat niet dooft
Licht typeerde Gudula’s leven. Op afbeeldingen zien we haar met een lamp of lantaarn, een kwetsbaar licht dat niet dooft, ook al is er nog zoveel dat het licht bedreigt.
Gudula werd geboren omstreeks 650 in een kasteel “Hof ter Hamme” niet ver van Moorsel, Vlaanderen. Zij kreeg onderwijs in de abdij van Nijvel. Daar was de heilige Gertrudis abdis, een nicht van haar moeder (zie ook deze Groene Kalender, 17 maart).
Nadat Gertrudis gestorven was, keerde Gudula terug naar het huidige Herdersem en begon met de zorg voor armen en zieken.
Een reliek van haar is, vanuit Moorsel waar zij begraven werd, in Brussel terecht gekomen. Daar werd een kathedraal aan haar gewijd.
In 2012 kwam Gudula ook “terug” in de kerk van Lochem: met een bescheiden beeld in een nis in het koor. De Oude Kerk in Lochem is destijds aan haar gewijd en haar beeltenis zal er zeker een plek gehad hebben. Door de reformatie in de 16e eeuw werd het een protestantse kerk en verdwenen alle beelden.
In 2012, 13 eeuwen na haar sterven, werd een Gudulawandelroute uitgezet vanaf de locatie waar zij geboren is naar Moorsel waar zij uiteindelijk begraven is.
De Missa Gudula uit de 18e eeuw is van de hand van de Brusselse componist Charles Joseph van Helmont. In het Gudula officie uit het begin van de 14e eeuw wordt de lantaarn van Gudula bezongen. Tot op vandaag zingt in Lochem de Capella Gudula er prachtige muziek!
Licht
Het verhaal gaat dat Gudula in het donker bij het eerste hanengekraai met een lamp op weg is naar de kerk in Moorsel om te bidden: om de zegen van God te vragen over haar werk dat in het teken van zorg en naastenliefde staat. Zij draagt een lamp die zij volgens de overlevering brandend hield met hulp van een engel. 
De duivel probeert het licht uit te blazen, maar haar geloof en gebed waren, zoals in veel heiligenverhalen, sterker. In de lange winternacht wordt het goddelijke Licht, dat met Jezus is geboren, elke dag sterker. Een afbeelding laat zien hoe zij haar handschoen aan een zonnestraal hangt en hoe een engel bij haar staat in het licht. Daaraan hield Gudula vast.
Populier
Toen Gudula stierf, midden in de winter, kwam bij haar graf spontaan een populier in bloei. Het is een beeld van de bloeiende levensboom, van een leven dat tot bloei en rijping kwam.
17 januari Antonius de Grote van Egypte – ‘Antonius abt’ (251-356)
Varkens die vrij rondlopen
Antonius met varken
Op afbeeldingen zien we Antonius abt vaak met een varken. Antonius leefde als kluizenaar in Egypte. Hij was een van de eerste christenen die hun leven doorbrachten in afzondering. Hij wordt beschouwd als abt van alle monniken, als vader van het monnikendom, omdat zich rondom hem meer kluizenaars vestigden. Als beschermheilige van boeren en vee werd Antonius aangeroepen bij een schimmelziekte in het koren (antoniusvuur) en andere besmettelijke ziekten bij mens en vee. In 1095 werd de kloosterorde van de Antonianen opgericht. Aanleiding was de genezing van de zoon van de stichter die aan het antoniusvuur leed. Als vergoeding voor de ziekenzorg die de monniken verrichtten, mochten hun varkens overal vrij rond lopen met een belletje om hun nek. Het vlees van de varkens werd onder de armen verdeeld.
Livar varken abdij Lilbosch
Een nieuw kloostervarken: Livar
Vroeger hadden de meeste kloosters één of meerdere varkens. Varkens zijn alleseters, ze aten wat aan etensresten overbleef. Op abdij Lilbosch bleek de komst van het Limburgse varken (Livar) de redding van de varkenshouderij. In 2007 stapte de abdij in een project met andere varkenshouders. Een fokprogramma bracht uit oudere varkenssoorten het beste in dit varken samen. Het is geliefd door zijn vlees. De abdij heeft momenteel ca. 120 fokvarkens met een staart in de krul. Ze hebben een vrije uitloop met modderpoelen en voor de fokzeugen is er een weide. Het varken groeit langzaam waardoor de vetverdeling bij dit ras in balans is.
Bloem
– Sneeuwklokje: wordt ook Sint-Antoniusbloem genoemd
Kruid
– Knopig helmkruid of Sint-Antonieskruid, Scrophularia nodosa, ’aambeiwortel’, werd gebruikt voor klierziekten bij varkens. Zie link: www.kloostertuinen.nl
Recepten
Op deze dag wordt met name in Spanje een varkensstoofpotje gegeten: Olla de San Anton met varkensvlees, bonen, uien en kruiden. Men dacht ook dat het eten van spek een remedie was tegen antoniusvuur. Zie:
– Olla de San Anton, naar een recept uit: Cooking with the Saints (op www.sameneerlijketen.nl)
– Sint Antonius de grote soep, recept uit: Kloosterkeuken (op www.sameneerlijketen.nl)
Verhaal
– Over de abdij: Gidsje Abdij Lilbosch – staande in een traditie van 900 jaar (1998), zie www.abdij-lilbosch.nl
20 januari Sebastiaan en Fabiaan van Rome (ca. 288 resp. 250)
Joods Nieuwjaar van de bomen:
‘Sebastiaan en Fabiaan doen het sap in de bomen stromen.’
Sebastiaan van Rome diende in het leger. Hij werd christen, vanwege zijn geloof met pijlen doorboord en vastgebonden aan een boom. Zo wordt hij afgebeeld. Men dacht dat hij dood was, maar hij overleefde door een goede verzorging door de heilige Irene. Toen hij keizer Diocletianus aansprak op het geweld werd hij doodgegeseld. In de catacomben van de Via Appia werd hij begraven naast paus Fabianus.
Nieuwjaar van de bomen – de Joodse traditie
Omdat het joodse jaar een maanjaar is, en er dus ‘geschrikkeld’ moet worden om de feesten die met de seizoenen samenhangen in de juiste periode te vieren, is er geen vaste datum voor het Nieuwjaar van de bomen. De dag valt steeds wisselend ergens in januari of februari. Omdat de nieuwe groei van de bomen de strekking van het feest bepaalt, verbinden we voor de Groene Kalender deze dag aan 20 januari wanneer Sebastiaan en Fabiaan ‘het sap in de bomen doen gaan.’ In 2020 valt het Nieuwjaar van de bomen op 10 februari (zie ook de Wereld Feesten Almenak).
Toe b’Sjwat, de 15e dag van de maand Sjwat, was, toen de Tempel in Jeruzalem nog bestond, het begin van het nieuwe “belastingjaar”: er moesten “tienden” van de boomvruchten betaald worden.
“Tot deze datum leven de bomen van het water van het vorig jaar, maar vanaf de 15e van de maand Sjwat drinken en groeien zij van het water van het nieuwe jaar”. (Talmoed Jeroesjalmi, Rosj haSjana 1:2)
Wanneer de sapstromen van de vruchtbomen op gang begonnen te komen, kon men vaststellen welke bomen vrucht zouden dragen. Dit begin van de groei markeert in de joodse jaartelling het Nieuwjaar van de bomen.
Vieren
– Zie voor teksten, gedichten en vieringen rond bomen: www.scheppingvieren.nl
21 januari Agnes van Rome (ca. 293-305)
Minder blaten, meer wol (Loesje)
Agnes is het Latijnse woord voor lam. In Nederland herinneren Agnietenkloosters aan Agnes van Rome. Zij was 12 jaar, en uit een voornaam geslacht, toen zij een huwelijk afwees en ervoor koos om in het spoor van “de Goede Herder” te gaan. Na haar dood zou zij volgens een legende aan haar ouders verschenen zijn met een lam. Het lam is hier beeld van Christus, haar “hemelse bruidegom”.
Lam
Een lam is in de Bijbel een offerdier: de vruchten die Kaïn aan God offert worden niet geaccepteerd, maar wel het lam dat Abel offert (Genesis 4, 1-5). Bij het jaarlijks vieren van de uittocht uit Egypte wordt een lam geofferd (Exodus 12, 21).
Johannes de Doper wijst naar Jezus en zegt: daar is het lam van God (Johannes 1, 29). Behalve lam is Jezus zelf ook beeld van de Goede Herder die zijn leven geeft voor de schapen (Johannes 10, 11). Hij wordt dan afgebeeld met een lam op zijn schouders. In de christelijke kunst verwijst een lam naar deugden als zachtmoedigheid en onschuld (JJM Timmers, Christelijke symboliek en Iconografie, 1974).
Kruid
– St. Agneeskruid – Wrangwortel Helleborus viridis (dit kruid bloeit rond deze dag), zie link www.kloostertuinen.nl
Vieren
– Op deze dag worden in de St. Agnes catacombe in Rome twee lammeren gezegend die de wol leveren voor de aartsbisschoppelijke mantel (het pallium).
– Ongehuwde meisjes legden op de vooravond van het feest van Agnes in de ene schoen een takje tijm en in de andere een takje rozemarijn, en aan weerzijden van hun bed ook een takje. Ze zouden dan dromen van hun toekomstige geliefde.
– Voor lam, zie www.scheppingvieren.nl
22 januari Thich Nhat Hanh
Thich Nhat Hanh, die leefde van 11 oktober 1926 tot 22 januari 2022, was een Vietnamese boeddhistische monnik, vredesactivist, dichter en schrijver die als banneling een groot deel van zijn leven in Frankrijk heeft gewoond. Als Zen meester zette hij zich zijn leven lang in voor vrede, geweldloosheid en het verlichten van het lijden. Kranten noemden hem de invloedrijkste boeddhist van de voorbije eeuw, na de Dalai lama.
In de jaren zeventig bracht hij de westerse wereld in aanraking met het begrip mindfulness. Tijdens zijn reizen naar de VS pleitte hij voor vrede en kwam in contact met Martin Luther King, die hem in 1967 nomineerde voor de Nobelprijs voor de vrede vanwege zijn pacifistisch activisme. Intussen bleef Thich bleef zich onverminderd voor Vietnamese bootvluchtelingen inzetten en richtte hij zijn spirituele activiteiten voortaan op de Westerse wereld. Hij schreef vele boeken, waaronder het recente Met Zen de planeet redden (2022), voor iedereen die zich machteloos voelt bij de grote problemen van deze tijd. Door onze geest te veranderen, ons kijken en denken over de wereld, kunnen we het verschil maken. Zie verder https://nl.wikipedia.org/wiki/Thich_Nhat_Hanh
Na zijn dood herinneren zijn tien Love Letters to the Earth aan zijn consequente levenshouding. De Engelse meditaties vormen een levende dialoog met de Aarde. Ze zijn te lezen en te beluisteren via Emergency Magazine, https://emergencemagazine.org/essay/ten-love-letters-to-the-earth/
25 januari Joods Nieuwjaar van de bomen:
‘Sebastiaan en Fabiaan doen het sap in de bomen stromen.’
(zie deze kalender 21 januari)
Nieuwjaar van de bomen – de Joodse traditie
Omdat het joodse jaar een maanjaar is, en er dus ‘geschrikkeld’ moet worden om de feesten die met de seizoenen samenhangen in de juiste periode te vieren, is er geen vaste datum voor het Nieuwjaar van de bomen. De dag valt steeds wisselend ergens in januari of februari. Omdat de nieuwe groei van de bomen de strekking van het feest bepaalt, verbinden we voor de Groene Kalender deze dag aan 20 januari wanneer Sebastiaan en Fabiaan ‘het sap in de bomen doen gaan.’ In 2020 valt het Nieuwjaar van de bomen op 28 januari (zie ook de Wereld Feesten Almenak).
Toe b’Sjwat, de 15e dag van de maand Sjwat, was, toen de Tempel in Jeruzalem nog bestond, het begin van het nieuwe “belastingjaar”: er moesten “tienden” van de boomvruchten betaald worden.
“Tot deze datum leven de bomen van het water van het vorig jaar, maar vanaf de 15e van de maand Sjwat drinken en groeien zij van het water van het nieuwe jaar”. (Talmoed Jeroesjalmi, Rosj haSjana 1:2)
Wanneer de sapstromen van de vruchtbomen op gang begonnen te komen, kon men vaststellen welke bomen vrucht zouden dragen. Dit begin van de groei markeert in de joodse jaartelling het Nieuwjaar van de bomen.
Vieren
– Zie voor teksten, gedichten en vieringen rond bomen: www.scheppingvieren.nl
1 februari St. Brigid van Kildare (ca. 453-523)
Koeien en Melk
Van oudsher werd op deze dag in de Keltische traditie de overgang van de winter naar de lente gevierd. Daarmee is ook de gedachtenis verbonden aan Brigid of Brigida (NL), met St. Patrick is zij patroon van Ierland.
Brigid werd stichter en abdis van het eerste Ierse klooster in Kildare (Cill-Dara: ‘klooster van de eik’). Waarschijnlijk was het voor de Druïden reeds een ‘heilige plek‘. Als beschermheilige van vruchtbaarheid heeft zij (nog) vóórchristelijke kenmerken. Brigid krijgt de bijnaam ‘St. Mary of Gael’, de ‘Keltische Maria’, moeder van het Ierse christendom.
Het verhaal gaat dat zij in een droom met haar vader in Bethlehem verblijft. Er heerst grote droogte. Haar vader gaat op weg naar een bron om water voor vee en mensen te halen. Hij verbiedt Brigid tussentijds gasten in zijn herberg toe te laten om het laatste water dat er nog is voor henzelf te bewaren. Dan komen Maria en Jozef aan bij deze herberg. Op aandringen van Maria gaat Brigid naar de stal en tot haar verbazing geeft een koe weer volop melk. Zij geeft hen onderdak in de stal naast de koeien en vanaf dat moment is er ook weer overvloedig water. Als Jezus wordt geboren geeft Maria Brigid de naam pleegmoeder (zij die melk gaf).
Op afbeeldingen zien we haar vaak met een koe, die haar dagelijks de melk gaf die zij nodig had. Zo werd zij o.a. beschermer van melkkoeien en vee. Om huis en stallen te beschermen hangt men vaak een Brigids Cross op boven de deuren: een gevlochten kruis van stro.
Ook wordt aan haar het wonder toegeschreven dat elke boom die zij aanraakte spontaan ging bloeien.
Die herinnering wordt bewaard bij het oprichten van een den tijdens de jaarlijke processie in Noorbeek (Limburg), waar ook een relikwie van haar bewaard wordt.
Recepten
Men bakte een haverbrood, als sodabrood (zonder gist), en legde dat buiten met wat graan voor de koe die St. Brigid altijd vergezelde. Als zij dan langskomt zal ze volgens de traditie een zegen uitspreken.
– Haverkoeken uit Ierland, St. Brigid Oat cookies (op de website sameneerlijketen.nl , met aparte rubriek: heiligen)
Vieren
Zegen
In Keltische gezangen, verzameld in de Carmina Cadelica, vinden we de volgende zegentekst bij het wegbrengen van koeien:
De gemeenschap van Maria Moeder zij voor u
de gemeenschap van Brigid van de koeien zij voor u,
bij het knabbelen, kauwen en smakken.
Esther de Waal, vertaald door Jaap Faber, in: Het Keltisch visioen – spiritualiteit van een verzonken wereld, Meinema, 2000
2 februari Opdracht van de Heer in de Tempel
Maria Lichtmis: Licht voor alle volken
Op 2 februari, veertig dagen na Kerstmis (de geboorte van Jezus), dragen Jozef en Maria volgens de joodse wet hun eerste zoon op aan God. Zij gaan daarvoor naar de tempel in Jeruzalem. De profeet Simeon herkent het kind als “Licht voor alle volken.” Het feest wordt ook wel Maria Lichtmis genoemd, omdat het gevierd wordt met veel kaarsjes.
Recepten
– voor Pannenkoeken, “koekebak”
– Meer over Maria Lichtmis: ‘Op Lichtmis is geen vrouwke zo arm of ze maakt haar panneke warm’, zie website Samen Eerlijk Eten
Schikken
– Sneeuwklokjes, licht voor de wereld, teken van hoop: ze luiden de winter uit en de lente in.
Sneeuwklokjes zijn mede door de monniken uit Zuid-Europa naar het Noorden gebracht. Het werd traditie om op deze dag van “Maria Lichtmis” het altaar te versieren met sneeuwklokjes.
Adam en Eva werden uit het paradijs verdreven. Het was een koude winter en het sneeuwde. Eva begon van verdriet te huilen. Een beschermengel ging naar haar toe en plakte een sneeuwvlok op Eva’s ogen. Het veranderde in een sneeuwklokje. De engel gaf het bloemetje aan Eva en zei: “Kijk eens goed, het heeft groene blaadjes en randjes en de vorm van een klokje. Het is een teken dat de winter snel voorbij zal zijn, dat het warmer en groen wordt om je heen. Kijk nog eens dieper naar binnen en zie het gouden hart van het bloempje: beeld van een onvergankelijk licht, beeld van God die ook jou nooit zal vergeten en die een plekje zoekt in je binnenste om te verblijven.” Eva richtte zich op, de engel was verdwenen, het hield op met sneeuwen en zie: sneeuwklokjes kwamen op door de sneeuw heen. Warm zonlicht opende hun klokjes. Bemoedigd gingen zij verder, in vertrouwen, met nieuw inzicht en uitzicht.
3 februari Blasius van Sebaste (ca. 316)
Wind, Windmolens, Geest
– de gedenkdag in de Oosters-orthodoxe kerken is op 11 februari
Blasius, vanwege zijn naam “de blazer” genoemd, stond als helper in nood erom bekend dat hij de wind kon beïnvloeden. Hij werd beschermheilige van eigenaars van windmolens. Op de symbolische relatie tussen wind, geest en levensadem wees Cyrillius van Alexandrië (vroeg 5e eeuw). Hij vergeleek het inblazen van de eerste mens Adam in de Bijbel (boek Genesis) met het inblazen van de Geest als Jezus na zijn dood aan zijn leerlingen verschijnt. Nog eens zei Jezus: ‘Ik wens jullie vrede! Zoals de Vader mij heeft uitgezonden, zo zend ik jullie uit.’ Na deze woorden blies hij over hen heen en zei: ‘Ontvang de heilige Geest’ (Johannes 20, 21-22).
Blasiuszegen
Op deze feestdag kan de zogenaamde Blasiuszegen gegeven worden. Blasius wordt afgebeeld met twee gekruiste kaarsen, bij keelziekten werd hiermee zijn hulp ingeroepen. Een legende verhaalt dat hij een kind redde van de dood nadat het een visgraat had ingeslikt die de luchtpijp blokkeerde en dreigde te stikken.
H. Blasius
Uw naam staat onder ons in hoge eer:
ter kerke gaan wij op uw feest, met velen,
hoe licht en snel bezeerd zijn onze kelen
hier in dit land van guur en wisslend weer.
Zie, ieder die vertrouwvol tot U gaat,
en langs zijn keel de kaarsen zich voelt kruisen,
denkt aan de regens, die gestadig ruisen,
en aan ons rauw, verraderlijk klimaat. (…)
Uw zegen heeft ons aller vast vertrouwen,
zij helpt ons heen door nevel, vocht en wind (…)
(…) bescherm ons dan, en weer van ons de pijn,
de schorheid, heesheid, en de vele kwalen,
het hijgend en benauwend ademhalen –
uit: Wierookgraan – H. Kuitenbrouwer en Gabriël Smit, Het Spectrum, Utrecht, 1944
Praktijk
– In Reeuwijk en Gouda zijn met inzet van kerkgangers windmolens geplaatst door de Vereniging de Windvogel (Dick van Elck)
Recepten
– Blasiusbrood op de website sameneerlijketen.nl
Blasiusbroodjes werden vooral in Duitsland, Zwitserland en Nederland gebakken. De roggebroodjes zouden helpen tegen keelpijn. Oorspronkelijk gebruikte men 100% roggemeel: het goedkope graan voor de armen.
5 februari Agatha van Catanië (3e eeuw)
Vuurvaste vrouw
met kruisheren
Agatha is een Italiaanse heilige uit de 3e eeuw. Zij behoort tot de groep van zeven vrouwen van vroegchristelijke heiligen, namelijk Agatha, Maria Magdalena, Agnes, Anasthasia, Cecelia, Catharina, Lucia, die met vervolgingen te maken kregen. Hun keuze voor het christendom en niet voor het huwelijk met een wereldlijke huwelijkskandidaat ontmoette weerstand. In legenden wordt verhaald hoe zij om hun standvastig geloof als martelaar werden gedood. Zo verging het ook Agatha, verhaald wordt hoe tijdens haar martelingen de grond begon te beven.
Vuur
Agatha leefde in Catanië aan de voet van de vulkaan Etna. Een jaar naar haar dood begon de grond van de vulkaan te trillen en de berg vuur te spuwen.
Gelovigen gingen naar het graf van Agatha, pakten haar halsdoek, staken die op een lans en liepen ermee de berg tegemoet.
Zo werd verder onheil voorkomen: het vuurspuwen verstomde. Zij werd de patroonheilige van het vuur.
Agatha in Nederland
Ten zuiden van Cuijck werd in 1371 door Kruisheren een klooster gesticht bij een kapel genoemd naar St Agatha. De Kruisheren waren van oorsprong bekend als geestelijke verzorgers van de kruistochtridders. Het klooster heeft de reformatie doorstaan en is het oudste doorlopend bewoonde klooster van Nederland. De tuin heeft (bij de oude visvijvers) een bergje, die aan de Etna kan doen herinneren. De ruim twee hectare tuin is openbaar, in 2021 bestaan klooster en tuin 650 jaar. Bij dit klooster vormde zich het dorp St Agatha.
Dat Agatha ook in Nederland voet aan wal kreeg, komt waarschijnlijk omdat relieken van haar door heel Europa verspreid werden vanwege de vermeende heilskracht tegen vuur en ander onheil. De ridders die op kruistocht waren geweest hadden veel relieken van St Agatha gekocht en ook verspreid.
Volgens een legende werd een vrouw in Holland, bij een aanval van de Vikingen, belaagd door diens vuur. Plaats van handeling: iets noordelijk van de kustplaats Velzen. Zij roept St Agatha aan en de plek begint te beven. Zo zou ‘Beverwijk’ aan zijn naam gekomen zijn, het werd een pelgrimsoord voor St Agatha. (Bron: G.S. Hoekstra, Heiligen in het Oosten, Doetinchem, 2012).
Ook Delft kent een voormalig klooster gewijd aan St Agatha. Willem van Oranje werd er doodgeschoten.
6 februari Dorothea van Caesarea (ca 300)
Vruchten uit het paradijs
Dorothea met maandje (links)
en jongetje (rechts op afbeelding)
Dorothea is de beschermheilige van bloembindsters en hoveniers geworden. Zij stierf omstreeks 305 en is een typisch vroeg-christelijke martelaar.
Op haar gedenkdag bloeien in Nederland sneeuwklokjes, paarse dovenetel en winterakoniet.
Een rechter spreekt het doodsvonnis over haar uit. Zijn secretaris vraagt Dorothea om hem de vruchten uit het paradijs te sturen. Het is februari, winter. Bij het schavot verschijnt een jongetje in een jasje bezaaid met fonkelende sterren en met een mand vol rozen en appels. Dorothea vraagt hem dat mandje naar de secretaris van de rechter te brengen.
Winstwaarschuwing
Bij dergelijke legenden over heiligen past een “winstwaarschuwing”:
succesverhalen, wonder- en heldenverhalen, zijn geen garantie voor de toekomst. Heiligenlegenden staan vol symboliek.
Mencwil met het verhaal iets duidelijk maken. In het verhaal ligt een betekenis besloten.
Zo zijn er talloze impliciete verwijzingen naar bijbelteksten, zoals de vruchten van het paradijs, en de vrucht van geloofsvertrouwen bij Dorothea. Duivelse verleidingen zijn nooit ver en het lijden maakt steeds deel uit van gelovig leven. Bovenal is er de droom van een hemels en aards paradijs waarin liefde en vruchten rijkelijk worden gedeeld. De context waarin het verhaal speelt is er een van bemoediging, van hoop, in tijden die zich dikwijls kenmerkten door christenvervolgingen en wreedheid.
9 februari Appolonia van Alexandrië († 249)
Kiespijn – Kruiden
Appolonia was diaken in een vroeg-christelijke gemeenschap in Egypte en zette zich in voor zieken. Ze stierf op de brandstapel nadat men eerst al haar tanden had uitgetrokken. Daarom wordt ze aangeroepen bij kiespijn.
Kruiden
Naar naam verwijst naar twee kruiden. Monnikskap (Aconitum napellus) wordt in de Duitse taal ook Appoloniawurzeln (wortel) genoemd. Bilzenkruid (Hyoscamus niger) staat bekend onder de Franse volksnaam Herbe de St. Appoline. De monnikskap is een giftige plant, maar bevat stoffen voor pijnstillende middelen. Dat geldt ook voor het bilzenkruid.
12 februari Dorothy Stang (1931-2005)
Regenwoud
Dorothy Stang was een Amerikaanse religieuze, aangesloten bij de zusters van Notre Dame de Namur. In Brazilië zette zij zich in voor de arme boeren en het behoud van het regenwoud. Zij werd op 12 februari 2005 voor deze inzet vermoord.
Zie Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR): Dorothy Stang
14 februari St. Valentijn (ca. 269)
De vogels en de liefde
‘Al is de winter nog zo streng, op Sint Valentijn huwen de vogels.’
hart van cake met takken
De Engelse dichter Claucer verbindt de ‘partnerkeuze van vogels’ met Valentijnsdag. Hij schrijft in 1382: For this was on St. Valentynes day, when every byrd cometh there to choose his mate. Het nestje bouwen kan nu beginnen. Is hieruit de gewoonte ontstaan om elkaar op deze dag (anonieme) liefdesbetuigingen te sturen? (Zie ook: www.wikipedia/Valentijn). In Italië bestond vroeger omstreeks 14 februari een vruchtbaarheidsfeest ter ere van de godheid Lupercalia.
In de heiligenkalender worden twee Valentijns op 14 februari herdacht: Valentinus van Rome en Valentinus van Terni. Waarschijnlijk wordt op Valentijnsdag de man uit Terni bedoeld en heeft die uit Rome nooit bestaan.
Valentius zegende een huwelijk in van een christin en een ‘heiden’ dat zegenrijk werd. Daarop vroegen meer geliefden in soortgelijke omstandigheden zijn zegen. Werd hij daarom bestraft met de marteldood?
Recepten
– Valentijnscake in hartvorm, zie foto boven, ook www.sameneerlijketen.nl (aparte rubriek ‘heiligen’)
Schikken
– Laurier (zie foto)
In de oudheid werden takken laurier gebruikt bij tovenarij en het doen van voorspellingen. In de symbolentaal zijn ze beeld van eer en overwinning (Laurierkransen). In Engeland zou een verliefd stel nooit gescheiden worden wanneer zij een lauriertakje in tweeën braken en elk een stukje bewaarden. Of ook: als men op Valentijnsdag twee stukjes laurierblad voor het slapengaan onder het kussen legde, zouden de dromen over liefde gaan.
– Hart met takken, zie foto boven
22 februari Sint-Pieter (Sint Petrus, ca 44)
Sleutel tot ander leven
Deze dag herinnert aan de eerste bisschopstoel in Rome. Rond Sint Petrus (St. Pieter in de volksmond) ging de nieuwe pacht in van het land en kwam nieuw personeel in dienst. Daar werd op gedronken en men at de zogenaamde Pieterskoeken en taaimannen.
In Grouw (Friesland) wordt op de vooravond van Sint Pieter Sinterklaas gevierd (niet op 5 december).
Vis
Petrus (rots) is de tweede naam die Simon kreeg als leerling van Jezus. Hij was visser en was gegrepen door Jezus’ woorden: ‘ik zal jullie tot vissers van mensen maken’ (Matteüs 4,19). De visser werd een rots waarop ‘ik mijn kerk zal bouwen’ (Matteüs 16,18). Dit brengt ook het verhaal van de wonderbaarlijke visvangst in herinnering (Johannes 21, 1-13).
Twee soorten vis herinneren aan Petrus door hun naam. De schelvis wordt Sint-Petrusvis genoemd vanwege een donkergekleurde vlek en deuk achter de kieuwen. Daaraan is de legende verbonden dat Petrus deze vis op die plek heeft vastgepakt, de deuk als afdruk van zijn duim herinnert eraan.
Een andere vis, de Petrusforel (Tilapia Galilea), wordt nog steeds in het meer van Galilea gevangen. De vis heeft een platte vorm en zou herinneren aan zijn voorouders die doormidden werden gekliefd, net als het water, toen het volk Israël door de Rode Zee trok (boek Exodus).
Ooievaars
‘Met Sint-Pieters stoel,
Komen de ooievaars in het gewoel.’
Ooievaars zijn trekvogels, ze komen terug en worden hier weer actief. Ooievaars worden bij ons verbonden met het idee dat ze vruchtbaarheid brengen door de kinderen thuis te bezorgen. Een ooievaar is trouw aan nest en partner en besteedt veel zorg aan de jongen. Wordt daarom de ooievaar in het Hebreeuws ‘goed’ (chasidah) genoemd?
De vleugels van de ooievaar hebben op de profeet Zacharia indruk gemaakt:
Ik zag twee vrouwen komen aanzweven met de wind in hun vleugels;
ze hadden vleugels als van een ooievaar. (Zacharia 5,9)
Recepten
- Pieterskoeken met karwij/anijs/amandel, zie website sameneerlijketen.nl
Op dezelfde website, recepten met vis die Petrusvis of Petrusforel wordt genoemd,
de vis (tilapiasoort) die in het Meer van Galilea voorkomt,